Corromper, podrido, ruin, bellaco, echar a perder, descompuesto.- [Parece que Montoya no usaba, o no usaba mucho la voz vai, es decir esta partícula ai pero comenzada con la v corta: v+ai=vai; Restivo no le da entrada propia en su Partículas de la Lengua Guaraní, pero sí aparece en muchas entradas de su Vocabulario, en la entrada "Podrido estar" pero "si está todo malo"; en la de "Bellaco muchacho"; y finalmente -siguiendo los significados dados aquí por Montoya- aparece también en la de "Descomponer" como contrario a una composición hecha con orden.] Restivo dice además de vai malo, mala cosa. Tupä Kuchuvi Veve, vai enojado, deforme; ai desgraciado; pero aclara generalmente se emplea la forma vai; dice también vai i enamorarse de, festejar. Guasch dice ya solamente vai feo, perjudicial, ilícito; inservible, inútil; algo, bastante. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que ai es una forma arcaica; y vai, adjetivo que carece de belleza, de aspecto desfavorable; cuando se aplica a enfermedades insinúa habitualmente, que su naturaleza es leprosa o venérea; de conducta licenciosa; perverso; contrariamente a lo que es debido, se apetece o quiere. Ortiz Mayans dice ya solamente vai nocivo a la salud; dañino; lo contrario al bien; desgracia; ofensa; daño. Peralta y Osuna, dicen ai, aìgué feo, ordinario; y de vai pésimo, estropeado, deteriorado, grave. [Ver las entradas aivï, aivy. Para vai con el sentido en grado sumo, ver ai 5. Ver las otras dos entradas gemelas: ai 1. [mbýaí, mbùaí; ñëmbùaí, ñëmbýaí.]; y ai. v. 7 [vaivai, vaishá.]]
She mbo ai ava.
Pecó conmigo, me corrompió, dice la mujer.
A mbo ai cuñä.
Hechéla a perder.
Mba'émbòaíhára.
Perdulario.
A mbo ai she recómarangatùcuéra.
He deslustrado mi buena vida pasada.
A mbo ai i cuatiapyréra.
Borrar lo escrito o pintado.
I jai.
Está echado a perder, o podrido.
She o porúramo she ao i jai.
Está ya muy traída mi ropa.
A ñe mbo eco ai.
Heme hecho bellaco.
Ahë she mbo eco ai.
Háceme bellaco.
I jai jai mba'e nïni.
Están descompuestas las cosas.
A mbo ai ai i mbòguáita.
A mbo guái ai.
Poner descompuestas las cosas.
[Ver cuái 2 [jo cuái; tembiguái.] precepto, mandato ...]
I jai vyvi.
Está ya para perderse, o persona, o cosas.
I jai atä.
Está medio perdido.
I jai herä.
Está algo malo, y perdido.
I jaìamo pa'e.
Pues había de estar malo?
I jaivéguéra E rú.
Traé los peores.
I jai'ÿmba'e.
I jaìguéreÿ.
Las buenos sanos, que no son podridos.
I jaivé A i paravô.
Los peores escogí, y quité.
She mbòaìgué she rerecóvo.
Me envilece.
A mbòaìgué i mombeguávo.
Envilecíle.
Heta ava òicó o aìva ri.
Muchos hay malos entre buenos.
I jaìguèreí mba'e òcuápa she côpe.
Abunda mi chacara.
I jai vyvi.
Está ya para perderse, o persona, o cosas.
I jai atä.
Está medio perdido.
I jai herä.
Está algo malo, y perdido.
I jaìamo pa'e.
Pues había de estar malo?
I jaivéguéra E rú.
Traé los peores.
I jai'ÿmba'e.
I jaìguéreÿ.
Las buenos sanos, que no son podridos.
I jaivé A i paravô.
Los peores escogí, y quité.
She mbòaìgué she rerecóvo.
Me envilece.
A mbòaìgué i mombeguávo.
Envilecíle.
Heta ava òicó o aìva ri.
Muchos hay malos entre buenos.
I jaìguèreí mba'e òcuápa she côpe.
Abunda mi chacara.
[El sentido superlativo ver en ai. v. 7 [vai vai, vaisha.]]
I jaìguéreí she ao.
Abundo en ropa.
I jaìguéreí she re ymba.
Abundo en ganado.
Restivo :
I jaìguéreí she ao.
Abundo en ropa.
I jaìguéreí she re ymba.
Abundo en ganado.
Restivo :
Del algodón dicen:
Mandyju yvi atä
[ver atä medio, semi.]
Medio podrido;
si está todo malo:
Mandyju hyvìatävaí.
****
She rasy ai.
Malo, enfermo.
Tecuarai pavëngatú A ico.
Soy el blanco o el receptáculo de todas las desdichas.
Cangui o ñe mbo ai.
El vino se corrompió, se avinagró.
A i mo'ä tecóvaí hese.
A i mo'ängaí hese.
Tengo mala sospecha de él.
Mbae vai.
Mala cosa.
I vai.
Es mala.
E re japo vai.
La hiciste mal.
I py'a vai.
Tiene mal corazón.
Tecóvaí.
Pecado.
Tecóvaí rehe o ñe mbo tavy va'e.
Pecador.
Mba'émarändaí.
Cosa malísima.
Tecómarä marändaí.
Tecómeguä meguändaí.
Pecado.
[En versión expresiva de iteración superlativa.]
Tecómarändaí o jepocuaahaguéragui òpoí va'e ñöte o mbo jecuaa o ñëmombe'úcatúhaguéra.
Los que se apartan de la mala costumbre, muestran haberse confesado bien.
Guecóvaí rehe o jepocuaa vaé.
Mal habituado.
A ñe mbo asy she recóvaìgué rehe.
Pesarme de mis pecados.
I jurùvaí va'e.
Maldiciente.
She py'àvaí shupe.
Malquerer, odiar.
Àra vai.
Mal tiempo hace, de mucho viento.
Àraí.
Mal tiempo, lluvioso.
Avàaìgué.
Hombre vil, ruin, de burla.
Ava pishyvy ai va'e.
[Hombre] Mal acondicionado.
Yva i jaìpá.
Corromperse, pudrirse la fruta.
I jaìguèreí mba'e òcuápa she rôpe.
Se están pudriendo de balde las cosas en mi casa. Y quiere decir: que tiene sobrada comida que por no haber quien la coma se está pudriendo.
Cunumï vai.
Muchacho bellaco.
A mönguávaí she cotýpe guá.
[mönguá poner, hacer que estén con simetría. Ver cuá estar de plural, poner.]
[Yo sembré mi chaca sin orden, mal.]
A reco ai hese.
Maltratar.
I poshýaìveté.
Malvado.
Tupä Kuchuvi Veve :
Te'ö ai.
"Muerte desgraciada", sobrenombre del pájaro piritau.
Nde ra'ýchý ae i vai va'erä.
Tu esposa legítima se enojará. Mito de los Gemelos.
Pi'àcuéry co i vaicué i cué.
Los chicos, pues, suelen ser malos.
E poròa'äemé ke, tove Ta i vaicué i nde rapicha i cuéry, òjèupé ae ri ma i vaicué ae ri ma òcuápý.
No remedes a nadie, aunque sean malos -o tullidos-, para ellos solos es su maldad -o defecto-.
[òcuápý verbo auxiliar 3era. Persona, que denota continuidad en la acción; Tupä Kuchuvi Veve. Ver en El Tesoro, cuá pasar... acontecer; pý partícula adverbio pasivo. òcuápý, pues, pertenece a la misma especie del producido hicuái, hïna que aparecen en la entrada rïni estar.]
I vaicué.
El ser maligno por antonomasia.
Che memby vai i á.
El novio, festejante de mi hija.
Guasch :
I vai.
No está permitido.
Nda i vaìri.
Se permite, no está mal.
Hovàvaíva amóme i ñaranduvé hovàporävagui.
Los de cara fea a veces son más inteligentes que los otros.
I vai.
I ñaña.
Es malo, de mala entraña.
Hacùvaí gueteri.
Aun estaba algo caliente o tibio.
Vaicué.
Mal, maldad. [Ortiz Mayans, desecho, lo que queda después de haberse elegido la parte buena de algo. Lo no aceptado.]
Vaicuépe A ico.
Vaihápe A ico.
Ando mal, me van mal las cosas.
Mbòvaípyré.
Afeado.
A mbo vai.
A mbòhovàvaí.
Afear.
Pe ovetä o mbo vai ôga.
Pe ovetä o mbòôgavaí.
Esta ventana afea el edificio.
A ñe mbo vai.
Afearse.
[Yo me hago feo.]
A ñëmbòhovàvaí.
Afearse la cara.
Ha'ängávaí.
Diforme.
Gatti Battilana :
Òsëvaí shéve.
Me salió mal.
Vaivé.
Peor, más mal. [Ortiz Mayans, mas feo.]
Ortiz Mayans :
Aigué.
Feo. En Corrientes y zonas de influencia. [Peralta y Osuna dicen además ordinario.]
Òïvaíva.
Deformidad, que está mal.
Upèva i vai.
Eso es perjudicial.
O hasávaíva.
Desgraciado, que pasa mal.
Javývaí.
Error grosero.
Vaicué.
Lo que queda después de haberse elegido la parte buena de algo. Lo no aceptado. Lo deshecho.
Vaicué.
Lo que queda después de haberse elegido la parte buena de algo. Lo no aceptado. Lo deshecho.
Vaihápe.
Feamente, malamente. La parte fea o mala. En la desgracia.
Vaivéhápe.
En lo peor, en lo mas malo.
Vaìpe.
En lo malo o feo. En la mala, en mal momento.
Hovàvaírasá.
Hova nde vaìjepéva.
Feote.
Pirèvaí.
Mal humor.
Avàvaí.
Mal hombre.
Tecovévaí.
Mal sujeto.
Vaìgui òhó vaivé.
Va de mal en peor.
Hyacuävaí.
Mal olor.
Acävaí.
Mala cabeza.
Hecómbo'évaí.
Mala educación.
Cuñä recóvaí.
Mala mujer.
O jepocuaávaíva.
Mal acostumbrado.
Vaìpe ró ico.
Andamos malamente.
Cuñä o mendávaíva.
Malcasada.
Cuimba'e o mendávaíva.
Malcasado.
Carúvaí.
Mal comer.
Mbòhecómbo'évaí.
Malcriar.
Poròja'ôvaíva.
El que insulta de mala manera.
Jèja'ôvaí.
Maldición.
Mba'èvaíapohá.
Maleante.
Ñe'ëvaí.
Maledicencia.
Jèjapóvaírecó.
Maleficencia.
Py'àvaí.
Malevolencia.
Py'àvaìpe.
Maliciosamente.
I jurùvaíva.
Malhablado.
Jèjapóvaípyré.
Mal hecho.
Japívaí.
Malherir -con arma de fuego-.
Cutûvaí.
Malherir con arma blanca.
Co'ëvaí.
Malhumorado.
Ñe i mo'ävaisé.
Malicia, propensión a pensar mal.
Hembiapóvaiséva.
Maligno, propenso a obrar mal.
Moingóvaí.
Malquistar, enemistar.
O ñe'ëvaíva hapisha re.
Malsín.
Hyapùvaíva.
Malsonante.
Peralta y Osuna :
Aìposhý.
Mal de San Lázaro.
Còa i vaivé amöagui.
Esto es más feo que aquello. Esto está peor que aquello.
She py'àvaí shupe.
Malquerer.
A icóvaí hendive.
Malquistarse.
Möheracuävaí.
Malquistar.
Ñëmöheracuävaí.
Malquistarse.
Vaìeté.
Muy feo.
Vaìetevé.
Mucho mas feo.
Vaìetéreí.
Vaìrasá.
Demasiado feo.
Hayhúvaí.
Malquerer.
Ñirüavaí.
Mal compañero.
Mbo'évaipyré.
Mal aconsejado.
Manövaí.
Te'övaí.
Mala muerte.
Mbòtecovéaí.
Pervertir.
Py'àngecóaí.
Pesadilla.
No hay comentarios:
Publicar un comentario
Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.