martes, 31 de enero de 2012

pe 7 (pe e) [Los ablativos en "pe".]

Lo mismo que rehe.- Restivo dice pepe e solo por; por eso, por esa razón, causa, motivo. (El ablativo guaraní en pe tiene en el Tesoro cuatro -4- entradas propias, las cuales son en nuestra versión pe 2, pe 5, pe 7, y pe 9. Todos son además de átonos, fronterizos naturalmente, o por lo  menos con sentidos que lógicamente pueden derivar hacia semánticas fronterizas. Decir "en", "por", "con"; en muchas ocasiones son referidas a una misma situación, o estado moral, psicológico o de actitud; y más todavía, si tenemos en cuenta que por estos lares íntimos de la personalidad, la cosa marcha en "sustantivo" como diría El Chavo del 8 en vez de sucesivo. Por todo ello, cualquier discriminación o clasificación del ablativo pe podría ser mirado -si se quiere- como de criterio arbitrario. Por nuestra parte hemos ensayado una clasificación de ablativos amplificados, y/o ablativos de ámbito o recinto, y sus consecuencias: la de ir como sufijo adherido en casos de ámbitos o recinto; y la de ir separado en autonomía  los amplificados.)

She marangatuhagué pe, A há yvâ pe ne.
Por haber sido bueno iré al cielo.

She renöihaguépe e A jú.
Por haberme llamado vengo.

She Tupä moyröhagué pe A mbo asy.
Duélome de haber ofendido a Dios.

Y o'uhaguépe ndi Tupärári.
Por haber bebido agua no comulgó.


Restivo

Nde rayhúpa pe e A jú.
Solo por tu amor vengo.

Aipohápe.
Aipohápe e.
Ha'ehápe e.
[Por esos motivos.]


Guasch :

She reja pe.
Déjame.

Pe 6 (pende, pene.)

Pronombre, vester, a, um.- Guasch dice pende con vocales; pene con nasales: vuestro. Ortiz Mayans dice como Guasch pende, pene vuestras; vosotros, vosotras. Peralta y Osuna dicen pende, pene ustedes; oslos, les; vuestra, vuestrossu, sus, de ustedes. (Ver también las entradas  Pe 1, y peë. En los diccionarios contemporáneos, pende, pene es más equívoco, pues, también se anota los significados vosotros, vosotras.)

Pe mba'e.
Vuestras cosas.

Y si los verbos tienen h, t, r, después de Pe toman ne, ut:

Pendúva.
Vuestro padre.

Penenöi.
Os llaman.

Penderahá.
Os llevan.
[Solo para mayor abundamiento, sería oportuno decir que la historia del uso del verbo raha llevar ha estado siempre muy vinculado a las preclinaciones. Montoya y Restivo decían esto con la directa modalidad de "recibe re", es decir recibe preclinaciones: rèrahá, guèrahá, hèrahá, èrahá.]


Restivo :

Penduguy.
Vuestra sangre.


Guasch :


Pe ma'ë pende jehe.
Atendéis a vosotros mismos.

Pene resäimbá pa.
¿Estáis todos bien?

Pene retä.
Vuestro país o patria. 

Pene mba'e.
Cosa vuestra.

Pèva pico pene mba'e.
¿Es vuestro eso?

Peë pende reta.
Vosotros sois muchos.

Pende ru.
Vuestro padre.

Pende rory.
Estáis contentos.

Pende hegui.
Procedente de vosotros.

Pende jehe.
Por vosotros mismos.

Pende jùpé.
A vosotros mismos.
[jùpé. je. upe.]

Nda Pe jèshâi pende jùpé.
No os véis a vosotros mismos.

Pende rehe.
A vosotros, por vosotros, os.


O ma'ë hïna pende rehe.
Os mira a vosotros.

Pende rehe'ÿ, ore ndàicatúi mba'evé.
Sin vosotros, nada podemos.


Ortiz Mayans

Penëndié.
Con vosotros, vosotras. Con ustedes.

Pende sy.
Vuestra madre.

Pene mbaraca.
Vuestra guitarra.


Peralta y Osuna :

Penamöi.
Vuestros abuelos.

pe 5

Al fin del verbo hace ablativo absoluto con la negación.-

Na she hó potápéi.
No queriendo ir.

She hó potareÿpéi, òhó.
No queriendo yo ir, se fué.

She hó potareÿpéi she rèrahá.
No queriendo yo me llevó.

Aipo nda she épéi.
No diciendo yo eso.

pe ? 4

Pregunta.- Restivo dice nota de pregunta. Ortiz Mayans dice que denota pregunta.

Ava pe Tupä ?
¿ Quién es Dios ?

Mamö pe hïni ?
¿ Donde está ?

Y es siempre breve.


Restivo :

Peguï.
Composición de pe partícula de pregunta; y eguï ese, esos:
Ava peguï.
Quién es ese?
[eguï tiene su propia entrada]


Ortiz Mayans :

Ava pe.
¿ A quien ?

pe 3 ("pègui") ["pèa" o "pèva"; "pèisha", "pevé", "upe" pronombre; "ha upèi".]

Adverbio local, allá.- Restivo idem Montoya; pero dice también pe, pèva'e pronombre personal demostrativo de tercera personaaquel, aquellos. Dice además veisle allá. Guasch dice la bifurcación  pe, upe -seguido de sustantivo- ese; el -artículo- en los tres géneros; y pèa, pèva éste, ésto, -sin sustantivo- pues la desinencia [un relativo absoluto] -va envuelve el sustantivo. El doctor Carlos Gatti Battilana dice pe pronombre demostrativo ese, esa, eso, esas, esos. Ortiz Mayans dice pe, upe adjetivo y  pronombre "ese", "esa", "eso". Peralta y Osuna dicen pe, upe adjetivo demostrativo que puede significar además lo que. (El Tesoro tiene también la entrada upe pero en una línea semántica diferente, upe en Montoya es solamente partícula de dativo.)

Pe tui.
Allá está.

Pèpe hïni.
Allá está lejos.

Pègui.
Desde allá.


Restivo

Pe hïni.
Allá está.

Pèpe.
Acullá en aquel lugar.

Pe àgui.
De allá.

Pe àguivé ki.
Desde allá aquí.

Ä heguivé pèpe.
Desde aquí allá.

Pe i cuái.
Allá pasan.

Pe hegui àpe.
De aquí allá.

Pe àgui àpevé.
Pe àguivé àpe.
Desde allá hasta aquí.

Ava pe o gueru ra'e?
[Quién fue el que lo trajo?]
Pèva'e.
Aquél.


Guasch :

Pe mitä.
Ese niño.

Pèpeté.
Allí mismo, ahí mismo.

Pèva.
Pèa.
Éste, esto, sin sustantivo, pues, "pèva" envuelve el sustantivo, en fuerza de la desinencia "va". 

Pe amö.
Allá, allí; el de allí.

Pe ambue.
Ese otro, esto otro.

Pègotyó.
Hacia aquí.

Pèisha.
De este modo o manera.

Pèina.
He aquí, toma.

Pèva ete.
Ese, eso precisamente; eso solo.

Pèvaité.
Eso mismo, ni más ni menos.

Pevé.
Hasta.

Upèva.
Ése -sin sustantivo-.

Upèvagui.
Por eso, por lo cual.

Upèvagui rirë.
Después de eso, y después.

Upe aja.
En el interín, entretanto.

Upearä.
Upehaguä.
Para eso.

Upehaguäité.
Upearäiténte.
Para eso únicamente.

Upèa rehe.
Upèa re.
Por  esto, por eso.

Upèguivé.
Desde aquel entonces.

Upèguivo.
Upèguio.
A ese lado.

Upèi.
Después.

Ha upéi.
¿Y despúés?
[Un ensayo para traducir literalmente "ha upèi" sería "y eso qué trae?", o "y qué viene con eso?". Ver las numerosas entradas que Montoya le dedica a la muy significativa " i " guaraní.]

Upèi ma, upe rirë ma; i páhá o ñapymï.
Y luego después, por fín se hundió.

Upèisha.
Así, de ese modo, de esa manera.

Ta upèisha.
Amén. Así sea.

Upèisha guá.
Uno de esa clase, de ese modo.

Upèishaité.
Exactamente.

Upèishaité catu.
Y así exactamente.

Upèishaité co.
Ni más ni menos, y cierto, que es como dices.

Upèisha jé raca'e.
Así dicen que fue.

Upèisharamo.
Si así es, si así fuera, como dicen.

Upèisha va'e.
Upèisha va'ecué.
Así fue.

Upèishavo.
De consiguiente, ergo, luego.

Upe jave.
Mientras tanto. En eso, en el interín.

Upe cotyo.
Hacia ese lado.

Upèmaramo.
Y entonces, y en ese punto la cosa ...

Upèpe.
Allí, ahí.

Upèramo.
En aquel tiempo, entonces, a la sazón, aquella ez.

Upèramo guarä.
Para aquel entonces, para aquella, para esa ocasión.

Upe rirë.
Después de eso. Ulteriormente. Luego de eso.

Upèrö.
Entonces.

Upe rupi.
Por ahí, por esos pagos.

A i cuaasé, E i cuaaucá sheve mba'e pa o jehu upe rupi. 
Quisiera saber, notifícamelo: qué pasa por esos pagos.

Upèvo.
En eso, en ese momento, en ese entones, al propio tiempo.

Upèvové.
Acto continuo, y luego, y enseguida.


Gatti Battilana

Pe vacá.
Esa vaca.


Ortiz Mayans :

Pe cuñä.
Esa mujer.

Pe cuatia.
Ese papel.

Upe yvoty ndàha'éi she mba'erä.
Esa flor no es para mí.

Upe ha'e va'ecué ndéve.
Eso que te dije.

Upèambué.
Esotros, esotras.

pe 2 ("py", "-my", "-mby")

Posposición de quietud, y movimiento.-  Restivo dice posposición del ablativo.  Tupä Kuchuvi Veve dice en, a, etc., se utiliza aparentemente por eufonía, y no se nasaliza, como es el caso en guaraní clásico. Es más utilizada la variante  py, my. Guasch dice además temporal de gerundio. Y raro de imperativo. Ortiz Mayans dice además al, con, por (temporal). Peralta y Osuna dice además  que puede también equivaler al castellano me(Esta especie de ablativo guaraní pluraliza  tácitamente adjetivaciones de lo que se habla. Por esto los ablativos pe, rehe, reri, etc.; van separados, ya que así indican mejor sus pluralidades tácitas. Pero la Gramática tiene mucho de ficción como aquella que quiere salvar todo lo que aparece como recinto: fácil, obvia y evidentemente ubicable en un limitadísimo espacio físico singular. Verbigratia : yvâ pe: por los cielos; cambushìpe : en el cántaro.) (El guaraní moderno conserva su versión nasal que en el Tesoro tiene su entrada propia)


Yvâ pe i hóni.
Fué al cielo.

Yvâ pevé.
Hasta en el cielo.

Yvy pe hecóni.
Está en el suelo.
Si le llega pronunciación narigal, hace , ut :

Añäretäme.
En el infierno.

Tupä Kuchuvi Veve :

A'épy.
En dicho lugar. También se nasaliza en mby por contagio.


Guasch :

She rôgape.
En mi casa.

She képe.
En sueños.

She acäme.
En mi cabeza.

Pevé.
Hasta.

Paraguaý pevé.
Hasta Asunción.

A pevé.
Hasta aquí.

Ña manömevé.
Hasta morir.

She rejápe.
Déjame, déjame hombre. 


Gatti Battilana :

She pòpe.
En mi mano.

A há Areguàpe.
Voy a Areguá.


Ortiz Mayans :

She rapèpe.
En mi camino.

Nde rèrape.
A tu nombre.

Asaje pe.
Por la siesta.

She ñe'äme.
En mi corazón.

A mba'aposé opa pevé.
Quiero trabajar hasta el final.

Cuarahy pe.
Al sol. 

Purahéipe.
Con canto.


Peralta y Osuna :

She acäme.
En mi cabeza, a mi cabeza.

Pe 1 (Pe i)

Nota de segunda persona de plural.- Guasch dice característica de segunda persona plural, la segunda persona del plural. [Varía a Pe i para muchos verbos de tipo transitivo, de la misma manera que A i, E i, O i, Ja i, Ña i. La i cuando toma parte en las conjugaciones de verbos, hace de relativo a un objeto directo, o, como dice Restivo, hace de relación expresa.] El doctor Carlos Gatti Battilana dice que caracteriza a la segunda persona de plural. Ortiz Mayans dice pronombre del modo imperativo : Vosotras, vosotros; ustedes. Peralta y Osuna dicen pronombe verbal que significa vosotros, vosotras; y 2da persona plural del imperativo.

Pe juca.
Matáis, y matad; etiam es acusativo, os matan.

Peñenöi.
Os llaman.

Pendehe.
Pendi.
Por vosotros.

Pe hegui.
De vosotros.


Restivo :

En los verbos que no tienen expresa la relación, la segunda persona de plural respecto de la tercera hace ambigua la oración, ut:
Pe mbo'e Perú.
El Pe puede ser nota [pronombre personal para conjugar acciones] del verbo y decir: enseñad a Pedro, y puede ser pronombre paciente y decir: Pedro os enseña. De los antecedentes y consiguientes se ha de colegir, si Pedro enseña o es enseñado. Siendo el Pe nota [pronombre personal para conjugar acciones] del verbo puedese quitar la duda con poner el pronombre agente entero de esta manera:
Peë Pe mbo'e Perú.
Vosotros enseñáis a Pedro.
[peë tiene su propia entrada]
Pero si el Pe es paciente, es forzoso preguntar para salir de la duda, recurriendo al participio desta suerte:
Perú panga Pe mbo'ehá.
Es Pedro el que os enseña? 

Con los verbos que tienen relación expresa [la i como relativo a o hacia un objeto directo], no puede haber duda en la oración, porque siendo el pronombre Pe paciente el verbo no tiene la relación [no  tiene la i relativo a un objeto directo] y si es agente  la ha de tener, ut:

Pe i nupä.
Le azotáis.

Pe nupä.
Os azotan.

Pe jacaca.
Le reñís.

Pe acaca.
Os riñen.
[Ver la entrada aca reñir.]

Pe ñyvö.
Le flecháis.

Pe yvö.
Os flechan.
[Ver la entrada yvö flechar.]

Algunos dicen también:
Pe ñyvö.
Os flechan.
No se deben imitar porque la ñ es relativa;
Pe hayhu.
Le amais.
Pendayhu.
Os aman.
& compañía.

[Hay también] verbos ... [que] piden entre el pronombre paciente y radical del verbo la partícula re que con el pronombre peë que es narigal hace -nde-, ut:
She re ity.
Me arrojó.
Pendeity.
Os arrojó.
Dije paciente porque si el Pe es agente dirá:
Pe ity.
Arrojáis.
Por la misma razón dicen:
Pe rovia.
Creéis.
Penderovia.
Os creen.
Pe nòhë.
Sacáis.
Pèndenòhë.
Os sacan.
& compañía.
[pendayhu, pendeity, penderovia, pèndenòhë; quizá, finalmente vayan, en nuestra versión, en composición, habida la cuenta de que todos los acomodos eufónicos de nasal a vocal, y viceversa, piden per se formar una composición.]


Guasch :

Pe jú.
Venís.

Pe i cuaa.
Lo sabéis.
(Vosotros lo sabéis)

Pe i pota.
Vosotros deseáis.
(Vosotros lo deseáis)


Ortiz Mayans :

Pe së co àgui.
Salgan de aquí ustedes.


Peralta y Osuna

Pe japo.
Haced vosotros. 
Vosotros hacéis.

pavë (maveÿ, paveÿ)

Todos.- Restivo dice también paveÿ como significando siempre. A veces dicen maveÿ. Dice además todo. Todos de una parcialidad o parentesco. Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch dice universal, general, de todos, católico. Ortiz Mayans dice que es de todos. Concordia. General. Peralta y Osuna dicen además unión.


Pavëngatú.
Todos sin que quede ninguno.

Pavë oro hó.
Todos vamos.

Ñande pavë reco rehe jerureháva.
Día del juicio.

O jo pavë guasu oro hó.
Vamos todos juntos.

She pavë A háne.
Llevaré toda mi gente.

She pavë hïni.
Todos están conmigo.

She pavë äng vy'a.
Todos estos son míos, mis vasallos, o parientes.

Na pavë ruguái hecóni.
No están todos.

Pe jo pavë.
Venid todos.

I vohýivó i cane'ö va'e pavë Pe jó she pyranga To pòmöesäingatú, he'i Iesu Xhristo araca'e.
Venid a mí todos los cansados y trabajados, que yo os recrearé, dijo Christo nuestro Señor.


Restivo

Heshâ pavëmbýramo.
Cosa vista de todos.
 
Paveÿ, pavëngatú, pavë etei.
Todos sin quedar alguno. 

Tembìheshâ pavëramo.
Pavë rembìheshâramo.
Viendolo todos.

Yvy paveÿ rupi.
Por todo el mundo.

Mamö pavëme.
En todo lugar.

She pavë ha'e.
Todos ellos son de parcialidad o parientes o de mi bando o mis vasallos. 

O ñembosaco'i paveÿ va'e.
Los que siempre están prevenidos.

Tecove paveÿ.
Vida sin fin, eterna.


Tupä Kuchuvi Veve :

Pavëngatú.
Todos, excelentes, todos sin excepción.


Guasch

Tupä co ñande ru pavë.
Dios es el padre de todos.

Ñande sy pavë.
La iglesia católica.

Pavë cuaa.
Omnisciencia.


Peralta y Osuna

Ñande Jára pavë.
Dios Todo Poderoso.

pa'ü

Medio entre dos, intervalo.- Restivo dice además intervalo entre dos extremos. Tupä Kuchuvi Veve dice además espacio. La forma iterativa expresa la idea de contados, pocos. Guasch dice además intermedio, vacío. El doctor Carlos Gatti Battilana dice hueco existente entre dos objetos. Entremedio. Interrupción, suspensión, detención por algún tiempo de una obra o acción. Rendija, hendidura, raja o abertura larga y angosta. Acción y efecto de entornar o entreabrir. Ortiz Mayans dice además lugar intermedio. Intersticio. Trecho. Peralta y Osuna dicen además paso. Ranura. Estrecho.

Ñü pa'ü.
Islas de monte en campo.

Y pa'ü.
Isla en el río.

Ca'a pa'ü.
Isla de monte.

Ocàpytèrusú pa'ü.
La capacidad de la plaza.

Capi'i pa'üme.
Entre las pajas, o yerbas.

Ca'a pa'ündýva.
Islas de montes.

Ore pa'üme marandeco nditývi.
No hay riñas entre nosotros.

A mo pa'ü.
Hacer intervalos.

A mo pa'ü arete Misa rendúpa.
A veces oigo Misa las fiestas.

Na mo pa'üi arete Misa renduveÿmo.
No falto las fiestas a Misa.

Pe ma'endu'a pa'ü-eÿme Tupä rehe.
Acordaos de Dios continuamente.

Nda hayhu pa'üi Tupä.
Continuamente amo a Dios.

A ikie pa'ü pa'ü.
Entro a veces.

A mo pa'ü pa'ü joja.
Compasar.


Restivo

Pe pa'üme.
En medio de vosotros.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ca'aguý pa'ü.
Valle situado entre dos montes.

Ñande ryvycué i ry o pyta ma òcuápy, ñande chycué i ry òï poteri, ñande jarýicué i ry òï poteri i pa'ü pa'ü va'e.
Nuestros hermanos menores permanecen aún, nuestras madres están todavía, y todavía están algunas de nuestras abuelas.

Mo pa'ü.
Intercalar, interponer.

Möpa'üucá.
Intercalar; sortear; dejar un espacio o intervalo entre dos o más cosas; introducir entre.

I javaete va'e Re möpa'üucá i ñö, Carai, Jacairacuéry.
Obtienes que entre lo maligno se introduzcan los dioses Carai y Jacaira. Un saludo ritual.

Tape rupa Re möpa'üucá i mboúvy.
Vienes sorteando los caminos, vienes llegando. Saludo.


Guasch

A ike, A hasa ava pa'üme.
Entro, paso por medio de la gente.

Ayvu pa'üme na hendúi shupe.
No le oí en medio del barullo.

Pa'ü rei.
El vacío absoluto.

A mo pa'ü ca'aguý pe.
Abrir espacio, picada.


Gatti Battilana

I pa'ü pa ne acä nundu.
¿Tiene interrupción tu fiebre?

Nde rôga okë i pa'ü.
La puerta de tu casa está entornada. 

A ikéta Pe ne pa'üme.
Voy a entrar en medio de ustedes.

Cuä pa'ü.
Espacio interdigital.


Ortiz Mayans

Pa'ü nandi.
Espacio libre, cavidad.


Peralta y Osuna :

Pa'ügui.
De en medio de.

Pa'ü'i.
Diminutivo de pa'ü.

patagui

Asiento de paja para los vasos, y la gavia del navío.-

pashuri

Diminutivo de pashu.- Restivo dice (que este hartazgo) no es grave.

pashu. r.

Hartura demasiada.-


She pashu.
Estoy muy harto.

Pe pashuri a'u Pe angaipàva ri.
Estáis hartos de pecados.

Nda Pe pashuri shuri vérami Pe icóvo angaipàva ri.
Parece que no os hartáis de pecados.

I pashu.
O pashu.

A mbo pashuri.
Hartarlo.

- vo; - hára.

A ñe mbo pashuri.
Yo me harto.

Pe pashurymä vérami Tupä ñe'ëngágui.
Ya parece que estáis hartos de oir la palabra de Dios.

pashái

Harto.- Tupä Kuchuvi Veve dice pachä (la agregamos solamente atendiendo una hipotética cercanía) : nombre secreto del venado guachu. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta voz es una forma arcaica. Dice además hartura, muy harto, hartazgo.


She pashái.
Estoy harto.

A ñe mbo pashái.
Hartome.

Caguï rehe.
De vino.

Tembi'u rehe.
De comida.

She reve pashái.
Idem.


Tupä Kuchuvi Veve :

Pachä.
Nombre secreto del venado.

parï

Cojera.- Restivo dice también cojear. Guasch dice rengo, cojo. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además coja. Aplícase a la persona o animal que cojea. También se aplica al pie o pierna de donde viene la cojera. Peralta y Osuna dicen rengo temporario.


She parï.
Estoy cojo.

I parï.
O parï.

I parï va'e.
El cojo.

A mbo parï.
Hacerle cojo.

- mo; - hára.


Gatti Battilana :

Jagua parï.
Perro cojo.

A ñandu A icóvo co she retymä parï.
Me anda doliendo mi pierna coja.

pari

Zarzo en que cae el pescado.- Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice trampa o barrera para coger peces. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta voz es una forma arcaica. Dice cerca hecha de cañas para agarrar peces. Cerrado


Pari popy esacä sacäramo o syryrýgi pira.
Si los lados del pari son ralos, se sale el pescado.

Pari raruäneÿmo pira ndo'ári.
No cae pescado sino hay quien guarde el pari.


Tupä Kuchuvi Veve :

A ñonö pota pari.
Construiré una barrera para peces.

Pari tacua.
Barrera hecha de cañas.

Pari já.
Dueño de la barrera. Dirigente de la expedición de pesca.

pareha

Correo, mensajero.- Restivo dice también mensaje. Guasch dice correo antiguo entre los indios. Ortiz Mayans dice además chasqui. Peralta y Osuna dicen además invitar.


She pareha A mondo i shupe.
Enviéle mi correo, mensajero.

O parehàramo she mondo mbya mono'öngá.
Envióme por su correo a juntar la gente.

She ñe'ë pareha A mondo.
Enviéle un recado.

Pareha jo akycue kycue ri A mondo.
Envié varios mensajeros.

Pareharéra.
Los que fueron mensajeros.

Tupä o parehàra San Grabriel o mbou Señora santa Maríaupé.
Envió Dios un mensajero, que fué san Gabriel a nuestra Señora.

She ñe'ë pareha A reco.
Tengo palabras exhortativas.

A mondo she pareha i shupe guarinï cuáita.
Enviéle a convidar para la guerra.

paravô

Compuesto de para, ô  escoger.- Restivo idem Montoya. Dice también poravô. Tupä Kuchuvi Veve dice poravô. Dice además elegir. Frugalidad y delicadeza en la alimentación. Guasch dice poravô. Dice además seleccionar. Ortiz Mayans dice poravô. (poravô tiene entrada propia)


A i paravô.
Yo escojo.

- ca, - cára.

A i paravô ravô gui tecóvo.
Ando escogiendo.

Nda'éi she recorä i paravôca rangë.
Aún no he elegido estado.

Nda i paravô cuaávi.
No sé escoger y hacer elección.

A i paravô mba'e o ño poremö i moïna.
Escoger poniendo cada cosa aparte.

Tupä ñande poravône i marangatu o jo poremö i moindévone.
El día del juicio nos ha de coger Dios poniendo los buenos aparte.


Tupä Kuchuvi Veve :

I jaguyje va'ecuéry o i poravô araca'e tembiupi ha'e javi.
Los que alcanzaron la perfección escogieron cuidadosamente su alimentación.

Tembiupi.
Alimento en el lenguaje religioso.


Guasch :

A háta A i poravô she rendarä.
Voy a escogerme un caballo.

Ndài póri i tecovemíva, ndài póri ete i poravôpyrä.
No hay quienes sean algo competentes, no hay para seleccionar.

I poravôpyrénteva òiké.
Entran únicamente selectos.


Ortiz Mayans

E i poravô umï ñe'ë porävé ha E moï nde cuatiàpe.
Elige esas palabras más lindas -o mejores- y pon en tu libro.

Poravôpyré.
Seleccionado, elegido.

paratura

Enhiesto, grave.-

A ñe mbo paratura amänagui.
Póngome tieso debajo de algo por huir la lluvia.

A ñe mbo paratura mbya re'ýipe.
Entonarse en presencia de muchos, ponerse grave, tieso.

Hïndó puguï ahë o ñe mbo paratura a'u a'u òicóvo ra.
Ha visto como se entona fulano.

paratï

Es gurbia de hierro, y los dientes de capivára que les sirva de cuchillo, o de otro animal que sirve deso. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta palabra es una forma arcaica.

lunes, 30 de enero de 2012

pararä

Ruido, bullicio.- Restivo dice ruido de cosa hueca. Tupä Kuchuvi Veve dice que es onomatopéyico. Dice además sobrenombre del tucu pararä i saltamontes. Cantar acerca de. Guasch dice hacer ruído como de lata vacía. El doctor Carlos Gatti Battilana dice ruido que imita ésta onomatopeya. Producir éste ruido. Ortiz Mayans dice ruido onomatopeyico retumbante y fuerte como el rodar de un vehículo destartalado. Producir ese ruido retumbante


She pararä gui tecóvo.
Ando trasegando, apercibiéndome.

I pararä.
O pararä.

A mo pararä.
Hacer ruido.

A mbo pararä ygàra.
Varar canoas.

A ñe'ë pararägi.
Hablar velozmente.

I ñe'ë pararängatú ahë ra.
Qué bien desparpaja Fulano.

A ñe mo eco pararä gui tecóvo.
Ando hecho trafalmejas.


Tupä Kuchuvi Veve :

Mbói mbaracacué o pararä.
El cascabel de la víbora suena, produce ruido.

Ró pararä.
Cantar acerca de.

Ñuu o jecuaa i ma vy, tucu o guèrópararä, o guèróchirï.
En cuanto aparecieron los campos, la langosta lo celebró con su canto pararä, con su canto chirï.


Guasch

Pararäme Ja icove.
Vivimos desvencijados, sin rumbo cierto, vida rota.

Hetaité ma A pararä.
Anduve muy mal, pasé las de Caín.

paragua [la palabra "paraguay"]

Compuesto de para variedad, guâ engalanar. Corona de plumas.- Restivo idem Montoya. Ortiz Mayans dice además guirnaldas de plumas. Peralta y Osuna dice simplemente guirnalda. [Ver la entrada guára [guá, guaréra, guaré, guaräma, guarä, guaranguéra.]]

Paragua y.
Río de coronas dicen al río de Paraguay.
[El río donde están y viven los hombres adornados con coronas de plumas varias. Y por antonomasia es también el nombre -hasta hoy día- del poblado original sobre el cual se paró la ciudad de la Asunción.]

Paragua y guára.
Los del Paraguay.
["Los asuncenos", "Paraguaý guá". No lo sabemos a ciencia cierta, pero es probable también, que ésta frase sea del guaraní pre hispánico, usada por otras comunidades guaraníes, como las del Guayrá, por ejemplo; para referirse a los guaraníes que poblaban los sitios donde hoy está Asunción, como es conocida por los castellanos parlantes, pues, para los guaraní parlantes, Asunción sigue llamándose "Paraguaý": las playas dominadas por los coronados de plumas varias.]

A mbo paragua.
Hacer coronas así, y ponerlas, darlas a otros, coronar.

A ñe mo acäng paragua.
A ñe mbo paragua rü.
A ñe mongy paragua she rehe.
Coronarse de plumas.

Paragua cuarepoti tï rehe guára.
Corona de plata.

Ava i paragua va'e.
Coronado.


Restivo

A ñe mbo paragua.
Póngome corona de plumas.

paracáu (paracáo) (paracáu keréu)

Papagayo.- Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice también paracáo. Especie de loro llamado también lorito sa'yju. El doctor Carlos Gatti Battilana dice nombre genérico para los loros y los papagayos de tamaño menor. En el Paraguay es el Amazona vinacea vinacea Kuhl., de la familia Psittacidae, y el Amazona aestiva xanthopterix Ber. de la misma familia. También dice el paracáu keréu que es el nombre paraguayo de las dos especies nombradas arriba y del Amazona vinacea paranensis A. de W. Bertoni. El xanthopterix es el que comúnmente se domestica y se cría en las casas. El keréu de su nombre le viene de su canto, pues lo dice "kreu" o "keréu". Viven en sociedades grandes que nunca se disuelven por entero aunque a menudo andan en parejas. Cantan sin cesar pero cuando comen lo hacen en silencio para que no se les inquieten. Cría en agujeros de 2 a 4 pollos sacados de huevos blancos. Conoce a su dueño y le agasaja, le llama y busca y suele mostrarse celoso cuando su dueño hace fiestas a otro loro, ave, perro o gato. Suele ser arisco con los extraños a los que muerde. Le gusta oir hablar y habla cuanto se le enseña con bastante claridad. El vinacea vinacea es muy parecido al anterior aunque mas silencioso y triste. Vive en bandadas menores, no tiene diferencias sexuales y sus hábitos son idénticos a los de la especie anterior


Tupä Kuchuvi Veve :

Paracáo Ñe'ëngatú.
Loro elocuente, el que reveló al héroe solar que su madre había sido devorada por los Mba'e Ypy , Seres Primitivos. 

para. v. 2 (jo para) ("a veces")

Variedad.- Tupä Kuchuvi Veve dice manchado, moteado, adornado. Guasch dice matizado, abigarrado, polícromo, overo, vitiligo. Hoja de tabaco fuerte. El doctor Carlos Gatti Battilana dice de más de un color o tono, multicolor. Peralta y Osuna dicen además color de melocotón.

Ao para.
Vestido de colores.

Mba'e jo para A reco.
Tengo cosas varias.

Ava para.
Hombre hovero pintado.

Ava o jòparáramo hecóni.
Están mezclados los hombres.

Ñe'ë jo para.
Varios razonamientos, varias razones.

Na she ñe'ë jo para para gui tecóvo ruguái.
No tengo diversos pareceres, o muchas palabras.

Teco jo para.
Varias setas, y modos de vivir.
(¿ sectas ?)

O mbo jo para ahë o ñe'ëngá shéve she i ñanduveÿmo.
Varias cosas dijo sin que yo lo entendiese.

Morandu jo para.
Varias nuevas.

A mbo jo para ava cuñä rehe.
Mezclar hombres y mujeres.

O ñe mbo jo para o jòehé .
Mezclerse unos con otros.

A mbo jo para i guávo.
Comer de varios manjares.

I marangatu jo para ahë.
Fulano a veces es bueno, y a veces no.

She kyre'ÿ paràpe'i.
Estuve entre dos aguas.

I ñate'ÿ heco jo para.
El flojo es vario en sus cosas.

Tupä guemïmoñängué jòparapypé o ñe mbo jehu ñandéve.
Descubresenos Dios en las diversas obras que hizo.

Co yvy pe o jo para para òïna teco ory teco asy rehe.
Están mezclados contentos y trabajos en esta vida.

A mömbará.
Entresacar, o poner.

A mömbará i japóvo.
Entremeter obras.

Ore mömbará ore rèrahávo.
Entresacónos, y llevónos.

A mbo para i cuatiàvo.
Pintar de varios colores.

She atïmbará.
Soy entrecano.

Cavaju para.
Caballo de varios colores.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ajaca para.
Cesto típico, con adornos de guembe pi.

Para Jachuca, Para Mirï, Para Poty, Para Rete.
Nombres Personales sagrados.

Mbo para.
Adornar canastas, etc. También significa manchar.

Guembe pi o i pirô o mbòparaanguä ajaca.
Descortezó Phylodendron para adornar canastas.

O mbo para cho.
Le puso adornos sencillos, derechos.

O mbo para mbói.
Le puso adornos geométricos de serpiente.

Mbo ova para.
Mancharse a uno la cara.


Guasch

Jaguarete ra'y i para jevy catuete va'erä òsëvo.
De tal palo tal astilla.

para 1 (Un ejemplo de el "La" paraguayo) (Paranä) (paraguasu, paraguachu)

Mar.- Restivo dice paraguasu. Tupä Kuchuvi Veve dice paraguachu. Guasch dice además el figurado mucho, la mar, en gran cantidad. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además oceáno.

Para amboypy ri.
En la otra parte del mar.

Para y.
Agua del mar.

Para amboypýra.
La otra parte del mar.

Para amboypy ri guára.
Cosas de la otra banda del mar.

Para embe'y.
Para rembe'y.
Orilla, costa.

Para embe'y rupi.
Por la costa del mar.

Para guasu.
Mar grande.

Para ai py ete.
Golfo.

Para pó.
La que contiene el mar.

Para póra ri tecuára.
Mariscador.

Paranä.
Dicen a algunos ríos grandes, parientes del mar.

Para apytèpe ygarata já ndicatúi.
En el golfo no se puede tomar puerto.

Y opacatu rèróje'óihávamo para.
Al mar se recogen todos los ríos.

Para o tui'eÿme òicó y opacatu ryrùramo jepe.
Aunque es seno de todos los ríos el mar, no redunda.

Y opacatu paràpe o'a.
Caen todas las aguas en el mar.

Para guycué rehe y opacatu o monäni o jèecóròvarucávo.
Vuelve amargas las aguas el mar.

Tupä Kuchuvi Veve :

Para guachu racä.
Ramificaciones del mar, los ríos, etc.

Para rembe.
Costa del mar.

Para rapyta.
Origen del mar.

Para rovái.
Al otro lado del mar.


Guasch

Je'u para o japo vìno re.
Es gran bebedor de vino.

Je y ú para pèva o japo.
Bebe la mar de agua este fulano.

Òhó o ñe mo tye'ÿ cuñäme, ha ñembuepoti para òicó hese.
Fue a desmandarse con las mujeres y salió apaleado.


Ortiz Mayans :

Para rovy asy o jaho'íva yvy atucupe.
Mar bien azul recubre la espalda de la tierra. Alfonsina Storni.