domingo, 13 de mayo de 2012

rehe ( hegue, hegui, hese, jèhé, ndehe, ojuehe, re, etc.)

Posposición, tiene varias significaciones.- Restivo dice ablativo cuyo relativo es hese, el recíproco guese, potius o jèhé, el recíproco mutuo es ojoehe. Significa por pero es mas universal. Tupä Kuchuvi Veve dice re, ree. Guasch dice posposición causal, a veces regida por algunos verbos y que oscila según la persona verbal. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que es oscilante, y significa por; contra, hacia; con.  Ortiz Mayans dice además de; a. Peralta y Osuna dicen además porqué(Natalicio González escribió que la raíz o partícula e diseminase por todo el idioma de guarania, lo cual nos brinda la sugerencia de que ésta partícula actúa como aquellas dos o tres combinaciones de notas musicales que recorren sutilmente todos los rincones de una extensa sinfonía. Y rehe es una de ellas, talentosa iteración de la partícula e con la r que dice reflexivamente sobre uno mismo, y también sobre el grupo al cual uno pertenece, y la h que dice el mundo exterior o la alteridad. Así, rehe puede funcionar como una "formula objetiva" pero de hecho abstracta, de la famosa conclusión de Ortega y Gasset, "yo soy, yo y mis circunstancias". Y de aquí empiezan todas las combinaciones posibles aludiendo la fenomenología psicológica -o metafísica- como algo incluso dentro de nosotros, pero así y todo delante o por nosotros: jèhé. O la pluralidad, o la singularidad, o la simultaneidad, o la ausencia, o la reciprocidad; ablativos de accidentes, ablativos de texturas físicas, en fin, un relativo absoluto actuando como aquellas antiguas llaves maestras de reyes y reinas que abrían así la puerta del comedor como la Caja del Reino. Por esto decía Guasch que el significado de rehe de ningún modo se puede agotar ni limitar traduciéndolo meramente a su supuesto equivalente castellano por o latino pro.)


Idem quod simul.

E cuáymé Peru rehe.
No vayas con Pedro.

O jèehevé o guèrahá.
Guese o guèrahá.
Consigo lo llevó.

She rehevé.
Juntamente conmigo.

Hesevé.
Juntamente con él.

Ojoeheve òhó.
Fueron juntos, y unos trás otros.


Idem quod in.

E moï nde jeroviahá Tupä rehe.
Pon tu confianza en Dios.

Tupä o poro ayhu o moï ñande rehe.
Puso Dios su amor en nosotros.

E moïymé nde py'a yvy pe guára mba'e rehe.
No pongas tu amor en las cosas terrestres.


Idem quod cum.

E re ico cuñä rehe.
Pecas con mujer.

She jèehé.
Conmigo mismo.

Nde jèehé.
Contigo mismo.

O jèehé.
Consigo mismo.

O jèehé i é o i mo'äng.
Consigo mismo lo pensó.


Idem quod adversus.

O pu'ä she rehe.
Levantóse contra mi.

A moï hu'ýva hese.
Asesté las flechas contra él.

She juru á hese.
Hablé contra él.


Idem quod ab, ex.

A jepy hese.
Venguéme dél.


Idem quod pro.

A ñembo'e Tupäupé nde rehe.
Ruego a Dios por tí.

E ñembo'e she ri.
Ruega por mí.
[ri tiene su propia entrada]

Nde rehe A jerure nde rùvupé.
Pedite a tu padre.

Hese.
Por él.

Guese.
Recíproco, se dirá rara vez.


Idem quod propter.

Nde rehe A jaca.
Por tu causa le reñí.

Tupä rayhu rehe oro ayhu.
Por el amor de Dios te amo a ti.


Sucesivamente.

Pe joeheve Ta pe hendu Misa.
Oíd Misa sucesivamente.

Ojoeheve hecóni.
Uno se sigue de otro, o están unos después de otros.
[ojoeheve tiene su propia entrada]

Mba'e ojoeheve heve guára.
Cosas continuas.

Ojoeheve guareÿ.
Cosas no sucesivas.

Ojoehevehápe.
Consiguientemente.


Mutuo.

Ojoehe o jo ayhu.
Amanse mutuo.

O ño amotareÿ ojoehe.
Mutuo se quieren mal.


Provecho.

She rehe i e amö Te re reco.
Reserva algo para mí.

She rehe i e amö auve Ta reco.
Quiero dejar algo siquiera para mí.

Pe mombucaymé teco marangatu Pe jèehé i e Ta Pe noï amö.
Conservad algo de virtud, no la perdáis.


Amor, voluntad.

Hese she.
Yo le amo.

She hese catu.
Quiérole, ámole.

Nda she hese catu guivo.
No tengo voluntad de ir.

Nda she heguèri
Idem.
[hegue tiene su propia entrada]

Nda she hese gui mendávo hese.
No tengo voluntad de casarme con él.

Nda she heguèri gui ñemombeguávo.
No me quiero confesar.

She hegue gui ñemombeguávo.
Quiérome confesar.


En frente.

She rehe i.
En frente de mí.

Nde rehe i.
En frente de tí.

Hese i A moï.
Púselo en frente dél.

O jèehé i.
Guese i.
En frente de sí mismo.

Ñande rehe i ñande amotareÿmbára Ja reco.
Tenemos en frente de nosotros a nuestros enemigos.


De mi, de tí.

She ma'ëndu'a nde rehe.
Acuérdome de tí.

Nde ma'ëndu'a she  rehe.
Acuérdaste de mí.

O jèehé ni ma'ëndu'ári.
De si mismo no se acuerda.

Vide ma'ëndu'a.


Pertenecer.

She rehe guára.
Lo que me pertenece.

Hese guára.
Lo que a él le pertenece.

Ñande rehe guára.
Lo que a nosotros pertenece.

Vide guára.


Restivo :

Aipo va'e rehe.
Por eso.

Nde rehe A jú.
Vengo por tí, por tu causa. 

O pu'ä she ri.
Se levantó contra mí.

E moï nde jeroviahá Tupä rehe.
Pon tu confianza en Dios. 

She ma'ëndu'a hese.
Me acordé dél.

Ava rehe panga E re hó pota.
¿Con quién quiere ir?

Hapo rehevé A hekýi.
Lo arranqué juntamente con la raíz.

Ñande Jára remïmboraracué rehevé A i cuave'ë she remïmborará Tupäupé.

I mbòjahú rehevé cova'e ñe'ë E re ha'äne.
Al mismo tiempo que le baptizas, has de pronunciar estas palabras.

E rú ajaca i pó rehevé.
Trae el cesto con lo que tiene dentro.

O mbaraete rehevé i jaguyje.
Fue vencido con su fortaleza, id est: no obstante su fortaleza.

Hesevé.
Relativo.

Guesevé.
Recíproco. 

O jèhévé.
Recíproco.

Ojoeheve.
Recíproco mutuo que significa a veces "succesive".

Ojoeheve heve guára.
Cosas que se suceden unas a otras.

Tupä rayhuháva rehe A me'ë shupe.
Por amor de Dios se lo dí.

Ndovi jucáramoe rehe o i nupä.
Por haber muerto un novillo le azotaron.

Ojoehe i.
Uno en frente de otro.

O mbòjahú nanga, hesevé, Tupä ñe'ë marangatu porúvo.
Le bañó, usando en el mismo tiempo las palabras de Dios; habla de la forma del bautismo.

She mongeta rehevé, rehevéramo o manö jèsapy'a.
Mientras me estaba hablando en el mismo tiempo murió de repente.

Mba'e Tupäô rehe guára.
Cosa que pertenece a la Iglesia.

Ore ño mongeta rehe i etei Perú ruri.
Vino Pedro en el mismo tiempo que estábamos hablando.


Tupä Kuchuvi Veve :

Che ree.
Nde ree.
Eche.
Por mí.
Por tí.
Por él.

Ne ma'endu'a ke che ree.
Acuérdate de mí !

Che ree o pu'ä va'e.
Los que se levantan contra mí.

Eche o pu'ä va'e.
Los que se levantan contra él.

A'èva re.
Por eso, debido a tal cosa.

Yvy ree guá.
Lo que corresponde a la tierra, lo terrenal, seres terrenales.

Chivi rembi'u ree guá o'uché aguara.
Parte de la comida del jaguar quiso comer el zorro. De un cuento.


Guasch :

She rehe.
Nde rehe.
Hese.
Por mí.
Por tí.
Por él.

O jerure hesecuéra.
Pide por ellos.

I py rehe òkéva.
Duerme en pie.

Angaipa reruháré re, o pyrü i ñacä re.
Por ser ella el causante del pecado, le pisa la cabeza.

O ñembo'e ñande rehe.
Reza por nosotros.

O maña she rehe.
Me mira. 

Tupä rehe guá.
Divino.

Yvy póra rehe guá.
Humano.

Marangatu rehe guá.
Sacramental. 

Vy'a rehevé.
Con gusto, a satisfacción.

Poshy rehevé.
(Con disgusto.)

Rehehápe.
Expresamente, exclusivamente.

Mboca rehevé.
Con arma, con el fusil.

Tupä rehe'ÿ mba'eveté nda Ja japo cuaái.
Sin Dios nada absolutamente podríamos hacer.

Nde jèhé Re mono'ö.
Les juntas a tu alrededor.

O ñangareco o jèhé.
Cuida de sí mismo.

O japo porä o jèhé.
Hace bien a si mismo.

O jèhé guá no mombe'uséi pa'ìpe.
No quiere declarar su interior al pa'i.

O jèhé guá o heshâucá pohanöhárape.
Muestra las partes al médico.

Hesaráiva o jèhéguí.
Se olvida de sí propio.


Gatti Battilana :

Òhó tapia rehe.
Fue contra la pared.

Upèa rehe.
Por eso.

A ï she mba'asy rehe.
Estoy con mi enfermedad.

Òpó hese.
Saltó hacia él.

López rehe guá.
En relación con López.

Acä rehe guá.
Perteneciente a la cabeza.

Còa hese guá.
Esto le pertenece a él.

Te re hó nde mboca rehevé.
Vete con tu fusil.

Òú hesevé.
Vino con ello.

Òsë hesevé.
Salió con él.


Ortiz Mayans :

O ñe'ë nde rehe.
Habla de ti.

O porandu nde rehe.
Pregunta por tí.

She rehe guá.
De mi clase.

She co'ë nde rehe'ÿ.
Amanezco sin tí.

Nde rehehápeté.
Exclusivamente por tí. 

She jèhé.
Por mí.

Hegui.
De, por.

She hegui.
Nde hegui.
I jèhégui.
Ojuehégui.
De mí.
De tí.
De él.
De entre sí, o de uno de otro. 


Peralta y Osuna

Hembiapo rehevé.
Con su labor.

Ne re nòhëishene she hegui.
No sacarás de mí.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.