sábado, 4 de febrero de 2012

pi, mbi 1 (piro'y y 27 subentradas más. "cure pi".)

Pellejo.- Restivo dice además piel. Guasch dice que pi se usa en vez de pire para decir cuero. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además película; y cambia en mbi con nasales. Peralta y Osuna dicen además cutis; costra; corteza; postilla. (pire tiene su propia entrada)

She pi.
Mi pellejo.

I pi.
O pi.

She pi ra ri A ico.
Opívo A ico.
Opívo she reco ne.
Estoy desnudo.
[opívo tiene su propia entrada]

Opívo ívo.
El desnudo.

Opívo gui tecóvo.
Ando desnudo.

Opívo ívo she.
Yo estoy desnudo.

Opìvatä.
Desarrapado.

Opìvatä va'e she gui tecóvo.
Ando desarrapado.

Opìvatä A ico.
Estoy desarrapado.

Pìaó.
Aforro de pieles. [Ver la entrada del sustantivo ao. v. 2.]

A i pìaó.
Aforrar en pieles.

A mbo pìaó.
Vestirlo de pieles.

A ñe mbo pìaó.
Vestirse de pieles.

She po pìaó.
Mis guantes.

A ñe mbo po pìaó.
Ponerse guantes.

Pìgué.
Pellejo amortiguado. [Restivo dice descolorido referido a la piel de las personas. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pìgué piel mortecina es una forma arcaica. Peralta y Osuna dicen piel pálida. Ver también la entrada del verbo gué. v.]

She pìgué.
Estoy descolorido.

A ñe mbo pìgué.
Ando descolorido.

Tupä voja i pìgué penitencia apóvo.
Los siervos de Dios andan descoloridos por la penitencia.

Ase äng i pìgué ramï angaipa rerecóramo.
El alma en pecado anda macilenta.

Pìhú.
Coger todo el cuero. [Ver la entrada del verbo . p.v.]

She pìhú ro'y.
Padezco frío entre cuero y carne.

Pìjuvý.
Pellejo atado. [Ver la entrada del verbo juvy. k.]

A i pìjuvý.
Atar por cualquiera parte del cuerpo reciamente.

A i pìjuvý i pocávo.
Dar tormento de cuerda.

A je pìjuvý.
Atarse él.

A mbo pìjuvý.
Hacer que le aten.

Pimbopô.
Cuero saltado.

A i pimbopô tatàpe.
Pelar al fuego.

She pimbopô tata.
Tostóme el fuego.

Pìmundá.
Ronchas. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pimunda ampolla cutánea, excrecencia, burbujas; es una forma arcaica. Ver la entrada del verbo munda. r.]

She pìmundá.
Tengo ronchas.

A ñe mo pìmundá.
Crío ronchas.

She pìmundá mbeju mbeju.
Tengo muchas ronchas.

Pìpocá. [pirèpocá]
Torcer el pellejo. [Restivo idem Montoya. Peralta y Osuna dicen también pirèpocá. Ver la entrada del verbo poca.]

A i pìpocá.
Yo le pellizco.

She pìpocá.
Pellizcóme.

[Peralta y Osuna :

A i pìpocá.
A i pirèpocá.
Pellizcar.]

Pìpomö.
Cola. [Ver la entrada pomöng.]

Mba'e pìpomöpypé A mboja.
Pegar con cola.

Ni pomöngatùi i pìpomö.
No pega bien la cola.

Mba'e pi i mbòpomöräma A mbo jy.
Mba'e pìpomö A japo.
Hacer cola.

Tycu ei mba'e pìpomö.
No está espesa la cola.

Piracuä.
Pellejo duro. [piracuä tiene su propia entrada]

She piracuä.
Soy porfiado.

A ñe mo piracuä guïténa.
Hágome reacio.

A mo piracuä hènoïna.
Detenerlo consigo.

A ñe mo piracuä hèrahávo.
Porfío a llevarlo.

A ñe mo piracuä hese jerurévo.
Porfiar pidiendo.

A ñe mo piracuä she angaipa rejávo.
Puse fuerza en dejar mi mala vida.

A ñe mo piracuä ai i shupe.
Túveme tiesto con él, porfié con él.

O ñëmöpiracuändá pei o guèrahá.
Llevólo a puro porfiar.

I ñëpiracuäséreí.
Es muy porfiado.

Na she ñëmöpiracuämbotári viñä.
No me quisiera hacer porfiado.

I ñe piracuä she mbo aguyje.
Vencióme su porfía.

O piracuä memë o i poru añängá she reityhaguäma.
Todo su poder hizo el demonio para derribarme.

O ñe'ëpiracuäpypé she mbo aguyje.
Vencióme con porfiadas razones.

O ñe po piracuä hènòhëmo.
Forcejando con las manos lo sacó.

O py ñëpiracuändápe òcá.
Con pura fuerza de los pies lo quebró.

Pìracuvó.
Bochorno. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pìracuvó piel ardiente, abrazada, febril es una forma arcaica. Ver la entrada tacuvo.]

She pìracuvó gui tecóvo.
Estoy abochornado.

A ñe mbo pìracuvó.
Me abochorno.

She mbo pìracuvó cuarasy.
El Sol me abochorna.

A ñe mbo pìracuvó säi yvytu pe.
Oreóme el aire.

No ñe mbo pìracuvó säisé añäretäme guára apyreÿma ne.
Nunca tendrán refrigerio los condenados.
[Ver la entrada säi, asäi cesación de la cosa.]

[Restivo :

She mbo pìracuvó cuarahy.
El sol me abochorna.

She pìracuvó.
Estar abochornado.

Gatti Battilana :

Pire acuvo.
Piel caliente. Piel eritematosa.

Peralta y Osuna :

She pire acuvo.
Abochornarse.]

Pirahoja.
Vestido. [Ver la entrada aso'i.]

Nda she pirasojàvi.
Estoy desnudo.

Ava piraho'iháveÿ.
Hombre desnudo.

A ñe mbo pirahoja.
Tengo de vestir.

Pirai, mbirai.
Lepra. [pirai tiene su propia entrada]

Piraivó.
Pirai porarahára.
Pirai jára.
Pirai rènoïhára.
Pirai rerecuára.
Leproso.

Mbirai A i porara.
Padecer lepra.

A ñe mbo pirai.
Hágome leproso.

Siete pirai porarahára òsë Iesu Xhristo Ñande Jára rapèpe, o ca'ëhaguäma ri jerurévo.
Siete leprosos salieron a Christo nuestro Señor a pedir la salud.

Pirai ase rete rehe já nunga, eguï nunga ave ase angari angaipa jári.
Como la lepra al cuerpo, así se pega el pecado al alma.

Mbirai o mbo peti ase rete, angaipa ave ase änga o mbo peti.
La lepra corrompe el cuerpo, y el pecado al alma.

Pirai o mbo avaete ase rete, angaipa o mbòeté ase änga.
La lepra afea el cuerpo, y el pecado al alma.

O mo në angaipa ase rete, o mo në ave angaipa ase änga.
La lepra causa mal olor al cuerpo, y el pecado al alma.

O mo ase nevu pirai, o mo ase äng nevu angaipa.
Hace la lepra echar de si mal olor al cuerpo, y así el pecado al alma.

Poro mbo jeguaru piraivó ava rehe.
Causa el leproso asco a los hombres.

Änga angaipavó o poro mbo jeguaru Tupä rehe, Angeles rehe ave.
El pecador causa asco a Dios, y a los Angeles.

Tuguy o mbòaìpá, angaipàva ri tecuára o mbòaìpá teco marangatu.
La lepra corrompe la sangre, y el pecado la virtud.

O mo angavi pirai ase rete, o mo angavi angaipa ase änga.
Envilece la lepra la carne, y el pecado al espíritu.

Romby pirai o juca ase rete, angaipàva ave o juca ase änga.
Finalmente la lepra mata el cuerpo, y el pecado al alma.

Pìranä.
Pellejo grueso. [Ver la entrada anä. n. 1]

She piranä gui poravykývo.
Tengo callos de trabajar.

A ñe mbo piranä tecóasýupé.
Ya he hecho callos al trabajo.

She mbo piranä she remïmboraracuéra.
Los trabajos me han hecho fuerte.

Na she po piranävéi.
Ya no tengo fuerzas en las manos.

She piranä i shupe.
Tuvéselas tiesas.

She piranämeÿ jo para A ico i shupe.
Algo se las tuve tiesas.

Piratä.
Pellejo duro. [piratä tiene su propia entrada]

She piratä.
Estoy tenaz.

She piratä i shupe.
Túveme recio con él, y contradíjele.

A ñe mo piratä i shupe.
Esforcéme contra él.

She piratängatú.
Estoy muy recio.

She piratä vyte.
Todavía estoy fuerte.

Na she piratävéi.
Estoy descaecido.

She piratämbá.
She piratä pávi.
Ya se me han acabado las fuerzas.

Añäng o ñe mo piratä ñande rehe.
Esfuérzase el demonio contra nosotros.

Ni piratävéi Iesu Xhristo manö rirë.
Ya no tiene fuerza después que Iesu Christo murió.

Mba'e piratä cavaju asojáva.
Corazas para caballo.

Pirô.
Desolladura. [pirô tiene su propia entrada]

A je pirô.
Yo me desuello.

A mbo je pirô.
Hago que se desuelle.

A i pirôucá.
Hago que otro lo desuelle.

O je pirô yvâga.
Abre el dia.

Yvyrajepirô.
Un árbol conocido.
[El doctor Carlos Gatti Battilana dice Myrcia apiculata.]

A je a pirô.
Desollarse el miembro.
Vide a 2.

Piro'y.
Frescor, descanso. [Restivo dice frescura del cuerpo en el agua o viento. Guasch dice agradable, refrigerio, plácido. El doctor Carlos Gatti Battilana dice sensación de frescura; descanso y tregua en la faena. Ortiz Mayans dice descansado, aliviado. Peralta y Osuna dicen enfriar la piel. Ver también la entrada ro'y.]

A ñe mbo piro'y.
Héme refrescado.

She piro'y ymä.
Dice el enfermo, ya estoy aliviado, y también lo dice el que ha alcanzado lo que pretendía.

She piro'y ymä she remimbotára apohaguäma rehe.
Ya estoy descansado con haber conseguido mi intento.

A mbo piro'y i pejúvo.
Refrescarle con el aire.

A mbo piro'y hemimbotára apóvo.
Héle dado gusto en lo que él quería.

She piro'y she rasy rirë.
Estoy aliviado de mi enfermedad.

Ni ñëmbòpiro'ýi añäretäme guára apyreÿ.
Los condenados no tienen consuelo jamás.

[Restivo :

A ñe mbo piro'y.
Me refresco en el agua o viento. Y dice también "deste usan cuando se bañan".

Guasch :

Piro'y porä.
Hace fresco agradable.

I piro'y hïna.
Está refrescando.

Piro'ysä.
Fresco, frescura.

Mbòpy'à-piro'yhá.
Mbo hete piro'yhá.
Refresco.

Gatti Battilana

Mbo piro'y.
Dar o hacer descansar.

Ñe mbo piro'y.
Reflexivo, darse o tomarse una tregua en la faena.

Ortiz Mayans :

I piro'ysä co ôga.
Tiene frescura esta casa.

Piro'ysämïvé.
Un poco más de frescura.]

Piry'ái.
Sudor. [piry'ái tiene su propia entrada]

She piry'ái.
Yo sudo.

She piry'ái hó.
O í she piry'ái.
She piry'ái í ri.
She piry'ái cuá co'yte.
Quitóseme el sudor.

She piry'ái syry.
Córreme el sudor.

She mbo piry'ái àra acuvo.
El bochorno me hace sudar.

A ñe mbo piry'ái cuá gui tecóvo.
A ñe mbo piry'ái gué.
Estóyme oreando.

A ñe mbo piry'ái gui ñëpohanöngá.
Tomar sudores.

Piry'ái asy apyreÿ añäretäme guára.
El sudor del infierno es eterno.

Piryty.
Pellejo saltado. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pirity es una forma arcaica.]

She piryty.
Sáltaseme el pellejo.

She mbo piryty cuarasy.
Háme desollado el Sol.

Piryvytü.
Pellejo sucio. [piryvytü tiene su propia entrada]

A ñe mo piryvytü cuarasy rehe.
Estoy quemado del Sol.

I piryvytü ai ai añäretäme guára.
Están requemados los del infierno.

Pìsë.
Salir el pellejo. [Restivo dice encorarse la llaga, criar cuero. (Como dice la Real Academia Española, "...transitivo, hacer que una herida críe piel nueva..."). En los diccionarios contemporáneos no aparece el compuesto pìsë, y hay que ir en éstos por los complejos pire jepota, o ñe mbo pire.  Ver también la entrada del verbo .]

She ai pìsë.
Ya se me ha encorado la llaga.

Nde'i i pìsëma rangë.
Aun no ha encorado la llaga.

Pishä.
Pellejo arrugado. [pishä tiene su propia entrada]

A i pishä.
Pellizcar.

She pishä.
Pellizcóme.

A i pishä kypäpypé.
Atenacear.

A mbo vú ho'o kypäpypé.
Idem.

Pishy.
Refregar. [pishy tiene su propia entrada]

She pishy.
Refriéganme.

A i pishy.
Refregarle.

A japishy.
Refregarle la cabeza.
[apishy tiene su propia entrada]

A hetymä pishy.
Traer las piernas.

Ndi pishyhávi.
No se ha refregado.

Pishyry.
Suciedad, cochambre. [pishyry tiene su propia entrada]

She pishyry.
Tengo el pellejo sucio de sudor & compañía.

A i pishyry'ô.
Limpiarlo.

Nde po pishyry ñandu.
Siempre tienes las manos sucias.

Nde po pishyrycué E re'úucá shéve E ñembiavykyávo.
Dásme a comer en lo que guisas, la suciedad de tus manos.

E jo hý jo hý catu nde po pishyry.
Límpiate bien las manos.

Ase äng pishyrycué ñëmombe'upypé o je hý.
La suciedad del alma se quita con la confesión.

Pe i kyty kyty Pe äng pishyrycué cuèra'u ñëmombe'upypé.
Limpiad vuestras almas con la confesión.

Pita'i
Sarpullido. [pita'i tiene su propia entrada]

She pita'i.
Tengo sarpullido.

She pita'i o í.
Quitóseme el sarpullido.

Pitasy.
Escocimientos, comezón. [Restivo dice el cuatrinomio fronterizo explícitamente con pita'i sarpullido, es decir pita'i, pitahy, pirahy, y pitasy, y también con los mismos significados que aquí en esta subentrada da Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice pita i salpullido. El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pitasy escocimiento de la piel es una forma arcaica.] 

Mbarigui she susucagué she mbo pitasy.
Cáusanme escozor los mosquitos.

Piti.
Comezón. [piti tiene también su propia entrada]

She piti.
Tengo comezón.

Ñapirishüi she mo peti.
Los aradores me dan comezón.

She piti y tacùgui.
She mbo peti y tacu.
Escaldóme el agua caliente.
Vide ti 1, peti.

Pitu.
Unción. [pitu tiene su propia entrada]

A je pitu.
Yo me unto, o pinto.

A mbo pitu.
Untar a otro.

Pivu.
Pellejo saltado como quemado del Sol. [El doctor Carlos Gatti Battilana dice que pivu pellejo saltado es una forma arcaica.]

She mbo pivu cuarasy.
El Sol me ha desollejado.

A mbo pivu.
Desollarle.


Restivo :

Vacá pi.
Pellejo de vaca.

Guasu pi.
Guasu pire.
Piel de venado. 

Piro'y.
Frescura del cuerpo.


Guasch :

Pi jy.
Cuero resistente.

Cure pi.
Piel de cerdo.
[Buenos Aires casi siempre fue una ciudad con muchos extranjeros. Cuando Alberdi llegó a Buenos Aires por primera vez, a finales de la década del 20 del siglo XIX, la mitad de la población de la ciudad y provincia de Buenos Aires era extranjera, es decir británicos, franceses, italianos, alemanes, algunos portugueses y algunos norteamericanos. Y el Capitán Richard Francis Burton, que estuvo, recorrió y "kilombeó" en el campamento aliado durante el año 1.867 -pues hay que remontarse hasta esas circunstancias porque así lo quiere la hipótesis mas fuerte que corre al respecto- escribió en una de sus "Cartas" que el ejército argentino estaba compuesto en su mayoría de extranjeros residentes en Buenos Aires. Y fue quizá esta multitud de rubicundos lo qué inspiró la talla de los paraguayos para decirles "piel de chancho", talla que apunta a un blanco puramente cromático.]

Àpìra.
Cuero cabelludo.


Peralta y Osuna

Mba'e pi.
Cuero.

Kyja pi.
Piel de nutria.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.