jueves, 5 de julio de 2012

te'ö (te'öngué) ("derrepente")

Muerte.- Restivo y Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch dice morir. (Todos los autores, antiguos y contemporáneos, dicen te'ö como nominativo.)

She re'ö.
Mi muerte, y muero.

He'ö.
Gue'ö.

She re'ö gui pucávo.
Muérome de risa.

She re'öháva evocói.
Por eso me muero.

She re'öndé catu.
Deseo mucho morir.

Na she re'öndéri.
No deseo morir.

Na he'öndéri pira.
No muere pescado.

Te'ö asy etei.
Muerte cruel.

Te'ö ai.
Te'ö angaipa.
Mala muerte.

Te'ö apyreÿ.
Eterna.

Te'ö viari.
Te'ö curiteï.
Te'ö aguyjerambo'i.
Te'ö sapy'a.
Overavöte guára.
Muerte derrepente.

Te'ö teco cane'ö apypaháva nanga.
La muerte es fin de los trabajos.

Te'ö meguä.
Muerte desastrada.

Te'öngatupyrý.
Buena muerte.

Te'öngué cuára.
Sepultura.

Te'önguéra.
Cuerpo muerto.

Te'öngué rapiröháva.
Llanto por difuntos.

Te'öngué rèróatáháva.
Andas.

Te'öngué ñuvändáva.
Mortaja.

Te'ö haïme.
Te'ö rovàpy'ï.
Artículo de muerte, peligro.

Te'ö rovàpy'ïme A ico.
Estoy a pique de morir.

Haïme she re'ö.
Por poco me muero.

Te'ö poriahuverecopýra.
Muerte cruel.

Te'öpypé herecómeguämbýra.
I te'ö cuáipýra.
Sentenciado a muerte.

A he'öve'ë.
Yo le hice matar, yo le causé la muerte.

A he'öve'ë uruguasu.
Hice matar la gallina.

A he'ö cuái.
Mandélo matar.

Angaipa te'ö me'ëngára.
Pecado mortal.

She re'öve'ë ahë.
Él me hizo matar.

A he'ö cuái.
Yo le ofrecí a la muerte.

She re'ö cuái.
Me mandó matar, y ofrecióme a la muerte.

He'öngué ahë.
Este es un espacioso, amortecido.

Te'önguéra raco evocói.
Ha escapado de la muerte.

Te'ö rovake i hecóni.
Pýri te'ö i pocohu voi nde rehe guijávo.
Haïmbeteí nde re'ö ha'e.
Co'i te'ö àgui nde reco guijávo.
Desahuciar al enfermo.

[En ésta entrada con la intervención de Tupä Kuchuvi Veve, aparecen las preclinaciones te'ö, re'ö, he'ö, gue'ö y e'ö.]


Restivo :

Te'ö pòguýrôharäma amö nditývi.
No hay quien se escapé de la muerte.

A te'ö cuái hese.
Condenar a muerte o maldecirle.

Te'ö catupyry.
Muerte buena.

Te'öngué.
Cuerpo muerto.


Tupä Kuchuvi Veve :

" Te'ö ai, te'ö ai !", e'i Piritau.
"Muerte infeliz, muerte infeliz !", dijo Piritau [un ave], -al sufrir la metempsicosis en ave-.

E'öndé.
Desea morir; frase empleada en son de chanza, dando a entender que un animal que ha sido cazado lo ha sido por su deseo de morir, y no por pericia del cazador.

E'öndé ri ty ae tapi'i.
Sin duda, el tapir tenía ganas de morir -y si fué cazado, no se debe a la habilidad del cazador-.

Guachu e'öndé chévy.
"Se me desean morir los venados", suelo cazar venados.


Guasch :

Re te'ömevé.
Hasta que  mueras, hasta morir.

Te'öngué.
Cadáver.

He'öngué ma.
Ya es cadáver.


Ortiz Mayans :

O te'öva.
Muerto.

Te'önguéisha.
Como cadáver. Cadavérico.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.