miércoles, 18 de enero de 2012

no'äng [otro grupo de "Gerundios Irregulares"]

Compuesto de no, ä estar. Junta de cosas.- Restivo dice tener en pie alguna cosa. Tupä Kuchuvi Veve, recogeren sentido religioso inspirarse en. [En la entrada guijavo, guijavo'i están "los Gerundios Irregulares" principalmente en gui-.  Ver  además la entradas mo 2.]

Oro no'äng.
Juntámonos.

Pe no'äng.
Os juntáis.

Oro no'ängusú.
Juntámonos muchos.

To no'äng te mbya.
Para que se junte la gente.

A mo no'äng mbya.
Junto la gente.

Na möno'ängi avati rangë.
Aun no he juntado el maíz.

No no'ämbotári mbya òcuápa.
No se quieren juntar, & compañía.

O no'äng mbya òcuápa.
Háse juntado la gente.

Y o no'äng ýupàpe.
Juntóse el agua en la laguna.

Ytyapy no'äng ñavë, angaipa o no'äng ängapypé.
Como la basura se junta en el muladar, así los pecados en el alma.

Ti no'äng rangë.
Júntense primero.

Temïmo'äng poshy ni no'ämbotáíri she äng repeñä na òúvo jepi.
Acométenme malos pensamientos siempre.


Restivo :
[Otro grupo de] "Gerundios Irregulares".
De los verbos susodichos [A ä yo estoy en pie; A ï Yo estoy fijo en alguna parte, como sentado, hincado de rodillas &c.; A jú. v. estar echado; A ico que prescinde el modo de estar y se puede usar con todos los verbos, en particular si son de movimiento. Restivo.] y de la partícula , ño salen los verbos activos A no'ä, A noï, A rú. v., A reco, A ró cuá, Oro cú: que significan su modo de estar juntamente con otra cosa cuyos gerundios son:
Hèno'äma.
Hènoïna.
Hèrúpa.
Herecovo.
[Ver la entrada autónoma rerecuára.]
Hèrócuápa.
Hèrócúpa.

Los cuales se usan muchas veces por necesidad, ut:

Pe je porara catu anga hayhu catuhaguäma rehe, héra marangatu pena'ängávamo pendecovë jácatú herecóvo.
Procurad con todo cuidado de amarle mucho teniendo siempre impreso en vuestro corazón su santísimo nombre.
Nicolás Yapuguáy.

Ndo i potári añängá yvâ guenda porängué i e [el original dice: "porangueye". Tupä Kuchuvi Veve tiene la entrada porängué i escogidos, [y] empleado solo Porängué i los dioses.] teco ory apyreÿ rehe ase jecohuhaguäma, aipo va'e rehe o ñe mo acateÿ rerecóvo, o je porara catu etei ase mbòtavyhaguäma rehe.
No quiere el demonio &c., por eso estando con recelo rabia por engañarlo.

A ñe mo ma'endu'a catu hese, co she mba'e asy rèrúpa.
Muy bien me acuerdo dél estando echado con esta mi enfermedad.

Ndòjècô jècôgi rangë i raco ovesha ra'aröhá guemìenducuéra ri o ma'ëséngatú rènoïna.
No se detuvieron los pastores estando con deseos de ver lo que habían oído &c.

Muchísimas veces sirven de ornato como dijimos de los otros, ut:

Enei anga Tupäsý ore jeroviaháveté, eupe nde reco porä Tupä remïporangerecó, hovake E raha hènoïna, ore reco, ore reco poriahu rehe i mo ma'ë akýcatùvo ñöte herecóvo. Enei anga ore anga recotevëháupè nde Tupä mongetapýpe ore mövahëucá epe ore rerecóvo &c.
Aquí en que ruega a V. SS. para que interceda por nosotros miserables, los gerundios hènoïna, herecovo, ore rerecóvo son de elegancia porque si se dejaran no hicieran falta.

Emonä ave te naco To jo ayhu catu co sacramento marangatu porúvo jòguerecóvo, ojohugui o poi potareÿngatú rènoïna co'yte.
En la plática que se hacen a los que se han de casar. Aquí también los gerundios jòguerecóvo y rènoïna son solamente de ornato ...

Se pueden usar en todos los tiempos y modos del verbo y aun con los gerundios los usan, ut:

Na he'i i mongetávo hènoïna.
Así dijo estándole hablando.
[na de esta manera -señalando-.]

Y dicen también 
I mongeta hènoïna.
Haciendo de los dos un solo gerundio y si el paciente estuviere inmediato a los dichos gerundios mudan la h en r como se ve en los ejemplos puestos arriba rerecóvo, rènoïna &c.   

Se usan con todo verbo activo aun con los verbos de :

O marangatu o manöhápevé hèróvahë herecóvo.
Ignacio.

Aipo va'e ñande Tupä recócuaahaguä rèróangatá catu rerecóvo raco apostoles marangatu A rovianishé o japo araca'e.
Nicolás Yapuguáy.

Y tal vez con algún verbo neutro, ut:

A ñangareco teï hese herecóvo.

Pero regularmente no los suelen usar  con neutros y absolutos:

A ñembo'e rosario rehe guïténa
dirá el Indio y no 
A ñembo'e rosario rehe hènoïna.
Aunque si alguno lo usara no se debe condenar.

Arrimando  a los dichos gerundios algún pronombre paciente cuando se pudiere, aun con neutros y absolutos se puede usar; así lo usó Nic. [Nicolas Yapuguáy] en un sermón de la concepción explicando aquellas palabras: 
Tu insidiaberis calcaneo eius, ipsa conteret caput tuum,
desta suerte:
E re ha'ä ha'ä a'u teï jepe te nanga ha'e va'e cuñä pyta rehe nde pocôhavanguéne, ae aete ha'e catu o pyrü nde acä rehe i mombévo mburu nde rerecóvo.
El pronombre paciente es el nde.

Se usan también hechos activos por la partícula mbo, mo; ut:
A mo ä.
[Este mo ä hacer que se sostenga, no confundir ni identificar con mo'äng pensar, sospecha, conjetura; ni el mo'äng cubrir.]
A moï.
[moï poner tiene entrada propia]
A mbou.
[mbou enviar tiene entrada propia]
A moingo.
[moingo poner, constituir, hacer que esté, que more, ande y entienda en algo; tiene entrada propia.]
A mongua.
[mongua hacer pasar, tiene entrada propia.]
A möngú.
Cuyos gerundios son:
I mö'äma.
I moïna.
I mboúpa.
I moingóvo.
I monguápa.
I möngúpa.

E.G.
Aipo ramï ava mundahá mocöi o mo pu'ä i jyke coty o jovái i mö'äma.
Dessa manera también a sus ambos lados levantaron dos ladrones.
[Nicolas Yapuguay]

O acatua coty o mbo guapy i moïna.
Le dio asiento hazia a su diestra.
****


Tupä Kuchuvi Veve :

Àrandú vai o guèno'ä va'e.
El que recoge, se inspira en la mala ciencia. Hechicero.

No'äucá.
Hacer o permitir que recoja, que se inspire en.

Cuaarara rapyta o guèno'ä.
Después de haberse inspirado en los orígenes de la sabiduría creadora. Mito de la Creación.
[Tupä Kuchuvi Veve traduce cuaarara como omni-sapiencia .]

Ñòguèno'ä.
La oración Ña ñòguèno'ä aparece en el exordio de un canto religioso, pudiendo ser su significado nos juntamos los unos con los otros, nos reunimos; como también podría significar nos mantenemos erguidos -ä- mutuamente gracias a los esfuerzos de todos: vivimos.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.