jueves, 12 de abril de 2012

poriahu. v., mboriahu [poriau] ["Apéndice á los Adverbios", según Restivo.]

Lástima, pobreza, cuita, desventura, congoja, aflicción.- Restivo dice también el binomio mboriahu, poriahu. Tupä Kuchuvi Veve dice de nominativo poriau humilde;  en ciertos casos pobre. Y mboriau parecería usar solo en composición de contagio nasal. Guasch dice el binomio mboriahu, poriahu indigente, menesteroso, desposeído. El doctor Carlos Gatti Battilana dice solamente mboriahu. Ortiz Mayans, y Peralta y Osuna dicen el binomio mboriahu, poriahu. [mboriahu tiene su propia entrada]

She poriahu.
Soy pobre, estoy acongojado.

I poriahu.
O poriahu.

Poriahuvete.
Muy pobre, cuitado.

Poriahuvó.
Retablo de duelos.

A mbo poriahu.
Empobrecerle quitándole sus bienes, o apocándole de palabra.

- pa; - pára.

Na mömboriahúvi.
No le empobrecí.

A ñëmömboriahu.
Empobrecerse, cuitarse, amilanarse.

She mo mboriahu she rembìecá húveÿmo.
Estoy afligido por no hallar lo que busco.

A ñe mo mboriahu nde rasy reshâca.
Aflíjome de verte enfermo.

A i poriahuvó.
Darle algo.

She poriahuvó epe.
Ténme compasión.

Tyre'ÿ poriahu.
Tyre'ÿ amyrï.
Pobre húerfano.

Poriahu ô ñavö rupi guembi'u recahára.
Pobre mendigo.

I poriahu i tÿmi.
O ñotÿ poriahu.
Pobremente lo enterraron.

A ico poriahu.
Vivo pobremente o con congoja.

Nde poriahu nde reco ñavëvé jepe E re hó yvâ pe ne.
Con ser como eres pobre irás al cielo.


Restivo :

She poriahu ete.
Soy muy pobre.

A ró poriahu.
Vivo pobremente.

A i py'a mo mboriahu.
Congojar a otro.

Mboriahu she moingotevë.
Aflígeme la pobreza.

She mömbituvá she reco poriahu.
Mi pobreza me aflige, me dá pena, me tiene descaecido.

A je py'a mo mboriahu she memby rehe.
Afligirse por su hijo, por su ausencia o muerte.

Apéndice á los Adverbios.
Puede esta lengua hacer de los verbos adverbios para lo cual van las reglas siguientes:

1. Pospuesto lo radical del verbo absoluto o neutro
(ora sea de pronombre, ora sea de notas)
[los verbos "de pronombre":
 she, nde, ha'e;
los verbos "de notas":
A, A i; E, E i; O, O i.
A las notas las hemos rebautizadas "Pronombres para Conjugar Acciones".]
imediatamente a otro verbo, se hace adverbio,
E.G:
she poriahu
soy pobre,
A icóporiahú
vivo pobremente,
A pyta
me quedo,
A ñe'ëpytápytá
hablo a paradillas, tartamudeando.

2. Lo mesmo se ha de entender de los verbos activos hechos absolutos o neutros por las partículas
poro
je, ñe
jo, ño;
E.G:
A poròayhú
amo,
A ñe'ëporayhú shupe
le hablé amorosamente;
A ñëmömirïngatú
me humillo mucho,
A jeruréñëmömirïngatú
pido muy humildemente;
o jòayhú catu
se aman mucho mutuamente,
o ñòpytyvöjòayhú catu
se ayudan igualmente con mucho amor.

3. Todo verbo que en la composición muda la
t
vel
h
en
r
también aquí la muda en
r.
De
tapisha
que dice "semejante",
sale el verbo:
she rapisha
es mi semejante, o tengo semejante,
en que muda la
t
en
r,
pues se dirá:
i porärapishareÿ   
es hermoso incomparablemente.
Aquí nota que también dicen:
i porä hapishareÿ,
pero parece que cuando el Indio usa de este genero de oraciones con
h
no lo hace adverbio,
sino que lo deja verbo
y dice:
es hermoso sin que tenga igual.
Suele dejar la
r
y tomar la consonante final del verbo á que se llega:
A mombýgatängatú
lo apreté fuertemente;
también dicenc
ratängatú
hatängatú
y muchos hay que la dejan del todo
y dicen:
atängatú.
De este género de adverbios
es el usó Nicolás [Yapuguáy] en un ejemplo
hablando de un mozo,
que
así como acabó de hablar, murió de repente:
aipo he'i recovémarä'eÿngatú
eso dijo con vida y salud,
también pudo decir:
hecove marä'eÿngatú
haciéndolo verbo, como insinué arriba,
que si hubiera querido hacerlo nombre, hubiera dicho con recíproco:
aipo he'i guecove marä'eÿngatúpýpe.
Los que
en la composición no mudan la
t
en
r
tampoco aquí:
tavy
tonto
[tavy no es preclinable]
she tavy
soy tonto,
E re ñe'ëtavýeté
has hablado tontísimamente.

4. Si el verbo que se pospone fuere activo,
no será adverbio, sino verbo,
y el antecedente será el caso paciente del dicho verbo activo;;
A i pe'a
es activo que dice [Yo] lo aparto;
posponiéndolo á otro verbo desta suerte:
A hayhúpe'a
dirá
le he apartado el amor que le tenía,
A jèayhúpe'a
he apartado el amor que yo me tenía, mi amor proprio.
Nota que también dicen:
A hayhúcañÿ
A jèayhúcañÿ
siendo así, que el
cañÿ
es verbo absoluto,
y aunque es verdad que también se puede decir:
A hayhu mo cañÿ
A je ayhu mo cañÿ
que son más proprios para decir:
le he perdido o me he perdido el amor
&c.,
no obstante, a los antecedentes usan en este mesmo sentido.
La razón será porque  cuando el Indio dice:
A hayhúcañÿ
quiere decir:
no hay más en mí, se acabó el amor que yo le tenía,
que equivale al otro.

En las composiciones
pues
a las cuales se pospone el verbo activo,
no hay adverbio,
sino verbo con el caso paciente que le precede;
sin embargo
se hallan algunos que en nuestro romance los explicamos adverbialmente.
Deste género son los radicales de los verbos activos que empiezan por
h
relativa que pospuestos la mudan en
r,
ut:
A hendúrèroosängatú
le escuché pacientemente
[le escuché sufriendo mucho];
Jesu Christo ñande jára guguy marangatu o mombucá rayhuveÿ ñande rayhupápe
N.S. Jesu Christo derramó su sangre sin amarla, esto es:
liberalmente, por puro amor de nosotros.
También pueden decir:
hèroosängatú
hayhuveÿ
como queda dicho arriba.
No se puede hacer esta composición con todo verbo activo y menos con lo que se hacen activos por la partícula
mo
[mbo],
sino
con los que fueren capaces de dar el sentido del adverbio que queremos explicar,
aunque lo radical no empiece por
h
y así bien se puede decir:
A hayhu ahose catu
le amo excesivamente,
que es lo radical del verbo
A jahose
[Yo] le excedo,
y es lo mesmo que
A hayhúporòahosécatú
A hayhúporòjèahosécatú.

5. Del verbal
háva
salen muchos adverbios;
si se anteponen, más usados son con la posposición
pe
me
y pospuestos mas usados sin ella,
E.G:
poròpoyhuháveÿme o mongeta
o mongeta poròpoyhuháveÿ
le hablo sin respecto;
y nota que en los afirmativos, si se posponen, no usan del verbal,
sino del infinitivo,
ut:
poròpoyhúcatuhápe A ñe'ë
A ñe'ë poròpoyhú catu
le hablé con respecto
y no
catuhá.

6. Los que se formaren de los verbos activos,
si antepuestos no se hicieron absolutos por el
poro
se han de usar con la relación a su caso paciente,
ut:
hayhuveÿ o mombuca
hayhuháveÿ o mombuca
hayhuháveÿme o mombuca
dice relación a la sangre,
pero los que no dijeren relación,
antepuestos siempre se han de hacer absolutos:
poròpyhyveÿ o surû
poròpyhýcaveÿ o surû
poròpyhycaveÿme o surû
se deslizó sin tener que agarrarse.
Pospuesto mas usado es:
o surûpyhýcaveÿ
que
pyhyveÿ.

7. Hallo que tal cual vez usan de los participios:
va'e
pýra
adverbialmente,
ut:
i joja'eÿ va'e A hayhu Tupä
A hayhu mbòjojapýrameÿngatú Tupä
amo a Dios incomparablemente,
[...] 
****

Tupä Kuchuvi Veve :

Ñëmömboriaú.
Humillarse.


Guasch :

Ha'e cu o i cuaa pende poriahuhá.
Él bien sabe que sois pobres.


I poriahùetéva.
I poriahu pá jepèva.
Indigente pobrísimo.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.