martes, 27 de diciembre de 2011

juru. v. (mbo juru)

Boca, bocado.- Restivo idem Montoya. Guasch dice además hablar. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además pico de ave; abertura. Ortiz Mayans dice además pico. Peralta y Osuna dicen además fauce.


She juru.
Mi boca.

I juru.
O juru.


Juru'a.
Boca abierta.

She juru'a gui tecóvo.
Ando boquiabierto.

She juru'a hese.
Traté dél en buena y mala parte.

- vo; - hára.

She juru'a jerovia hese.
Traté dél honradamente.

She juru'a ai hese.
Traté mal dél.

Na she juru'ariséri ava amö rehe.
No soy amigo de tratar de nadie.

Ti juru'aymé she ri.
No traté de mí.

I juru'a she ri ndài potári.
No quiero que me tome en la boca.

She ri i juru'acatùramo pa'e.
Aun si dijera bien de mí todavía.

O jo juru'a.
Hablan unos de otros.


Juru a'e.
Boca gustosa, apetito, sabor.

She juru a'e tembi'u ari.
Tengo apetito de comer algo.

Na she juru a'èi.
No tengo sabor ni apetito.

Na she mbòjurùa'èi she rasy.
La enfermedad me ha quitado el sabor, o apetito.

She mbo juru a'e catu mba'e he'ë.
Lo dulce me ha abierto el apetito.

I juru a'e catu ahë o ñe'ëngá.
Habla muy bien, dulce, sabiamente.

I juru a'e catu Tupä ñe'ë mombeguávo.
Sabrosamente trata de Dios, o predica.

Ndi juru a'èi catu she avykývo.
No habló bien de mí.

Ndi juru a'èi she rerecóvo.
No me trata con palabras de amor.


Jurùcarú.
Boca que come, rumiar, hablar entre dientes que no se entienda.

She jurùcarú.
Estoy rumiando, finjo que como, o hablo entre dientes.


Jurùcuerái.
Enfado, o cansancio en la boca.

She jurùcuerái i mombeguávo.
Estoy cansado de decirlo.

A ñe mbo jurùcuerái i cuáita a'u teï.
Estoy cansado de mandárselo.

Na nde jurùcuerái E caruávo ra'e ?
No te cansas de comer ?

Nda she jurùcuerái Tupä mombe'u catùvo jepi.
no me canso de alabar al señor.


Jurùcuerä.
Boca que no ha de ser.

Nde jurùcuerä rupi E re ñe'ë.
Mira lo que dices, que mañana ha de estar tu boca debajo de tierra.

Nde jurùcueräpypé pa E re henöi Tupä nde japúramo ra'e ?
Con esa boca que ha de ser consumida te atreves a jurar con mentira.


Jurùcumbê.
Ruido de la boca del que come sin dientes, o del viejo que habla, y no tiene dientes.

She jurùcumbê gui ñe'ëngá.
Hablar así.


Jurùcutú.
Refregón de la boca.

A mbo jurùcutú.
Hacer que se refriegue la boca.


Jurùguatá.
Boca llena, tener bocado que no quepa en la boca.

She jurùguatá i shupe.
A otros hablé, y a él no, y faltóme qué decir.

She jurùguatá i mombeguávo.
Dejar de decir algo, y dije a unos, y nó a otros.


Juru hese.
Poner boca en alguien.

She juru hese.
Puse boca en él.

A mbo juru Peru Shua rehe.
Hice que Pedro pusiese boca en Iuan.


Juruhó.
Escaparse de la boca, irse de la boca.

Ñe'ë poshy she juruhó i shupe.
Deslizaronseme de la boca las malas palabras que le dije.

Na she juruhó potári ñe'ëngaìamo viñä.
No quisiera que se me soltara alguna mala palabra.


Juru í.
Dejar de la boca.

She juru í i shugui.
No lo mombré más.

Nde juru íháveÿ òú.
Ha llegado aquel por quien preguntas siempre, o de quien tratas siempre.
Vide  í.  r.


Jurujá.
La capacidad de la boca.

She jurujávöte A'u.
Poco he comido.

Na she jurujávisé ipo ne.
No me cabrá en la boca esta comida, es poca.

Na she jurujávi she rapishàra ñe'ë.
Yo sí sé hablar y él no.


Jurujái.
Boca abierta.

She jurujái.
Tengo la boca abierta.

Na she jurujái she rapishàra reco rehe.
No abro la boca para tratar de nadie.

She jurujái heshâca.
Estoy embobado viéndolo.

She mbo jurujái  she mo äma.
Hízome quedar embelesado.

I jurujái guasëmo.
Anda la boca abierta dando gritos.

I jurujái i manömo.
En muriendo quedo con la boca abierta.


Jurùjoapý.
Boca interpolada.

She jurùjoapý i mombeguávo.
No lo dije de una vez.

A ñe mbo jurùjoapý apy morandu mombeguávo.
En varias sesiones publiqué las nuevas.


Jurùkyrá.
Boca gruesa.

I jurùkyrá ahë.
Es mentiroso, o cuenta fábulas.

A ñe mbo jurùkyrá gui tecóvo.
Ando mintiendo, o diciendo cosas increíbles.


Jurùmbegué.
Boca espaciosa.

She jurùmbegué i mombeguávo.
Soy espacioso en hablar.

She jurùmbegué mba'e guávo.
Soy espacioso en comer.

Ma nde jurùmbegué tecatu ñandu.
Qué flema tienes en esa boca.


Jurùmbòpý.
Los extremos de la boca.

A je jurùmbòpý sorô nde reco marangatu rangue mombeguá mbeguáva'ùvo ndéve.
Ya tengo rota la boca de aconsejarte en vano.

Nda je jurùmbòpý sorô potarivéi hecorä mombeguávo.
No quiero cansarme más en amonestarle.


Jurùmbòpýký.
Boca lastimada en los extremos.

A ñe mbo jurùmbòpýký ñe'ëngá apirai rai mombeguávo.
Tengo la boca lastimada de decir chocarrerías, soy muy chocarrero.


Jurumï.
Boca chica.

She jurumï gui ñe'ëngá.
Hablo poco.

Jurumï.
Dicen al oso hormiguero.


Jurùmömbâ.
Despertar el apetito.

A je jurùmömbâ mba'e e'ë guávo.
Despierto el apetito con algún dulce.

A ñe'äng jurùmömbâ teco marangatu rehe.
Despertar al alma para la virtud.


Jurùñerä.
Boca inquieta.

She jurùñerä.
Soy hablador.

A mbo jurùñerä.
Hágole que sea hablador.

Jurùmöñerändáva.
Hablador.

O möñerängatú ahë o juru.
Hácese charlatán.


Juru'o.
Ronquera.

She juru'o.
Estoy ronco.

I mbòjuru'opýre.
Enronquecido.

I juru'o tecatu añäretäme guára guasë guasëgui.
Terriblemente están roncos los condenados de los gritos que dán.


Jurùoví.
Cuello largo, y boca chica, como de cantimplora.


Jurùpavë.
Las bocas de todos.

Jurùpavë guára aipo.
Eso es cosa pública, que anda en boca de todos.


Jurupé.
Boca chata.


Jurùpecá.
Boca abierta.

She jurùpecá.
Tengo la boca abierta.

O je jurùpecá she aiguéra.
Abrióse la boca de mi llaga.

Nda Pe ñëmbòjurùpecái Tupä mombe'úcatuhaguäma ri.
No abrís la boca para alabar a Dios.


Jurupe'i.
Pegarse a la boca.

She jurupe'i she rembi'u ranguéra.
No puedo pasar el bocado.

She jurupe'i she ñe'ë ranguéra.
No puedo echar la voz.

E ñe mbo jurupe'i ke nde ñe'ë mösë'eÿma.
Absteneos de hablar.


Jurupî.
Dejar de hablar.

A je jurupî.
Ya he cesado de hablar, o comer.

Nde jurupî auve ke.
Deja ya de hablar o comer.


Jurùpirú.
Boca seca.

She jurùpirú.
Tengo la boca seca.

She mbo jurùpirú she y uhéi.
Tengo la boca seca de sed.

She mbo jurùpirú she rasëma.
Tengo la boca seca de gritar.

She jurùpirú i mombeguávo.
Ha mucho que lo ando diciendo.

She jurùpirú co'yte nde recorä mombeguávo ndéve.
Mucho ha que te doy buenos consejos.


Jurupó.
Cosa de la boca.

Jurùpóré nda hèroviáripý ruguái.
No se han de creer dichos.

I jurùpóré ndo'a catùi.
No habla bien, y lo que dice es mentira, o dúdase si es así.


Jurùpóàrí.
Quitar de la boca.

She jurùpóàrí.
Quitóme la palabra de la boca.

A je jurùpóàrí i póita.
Quitóme el bocado de la boca para dárselo.

A i jurùpóàrí i guávo.
Quitar el bocado de la boca, y comérselo.


Jurùporará.
Boca perseverante.

Nde jurùporará she ri.
Siempre me tienes en la boca en buena y mala parte.

She jurùporará Tupä rehe.
Tengo siempre a Dios en la boca.

Nde jurùporará Ta nde resarái eme.
Repítelo siempre, no se te olvide.

Nde jurùporaráymé hese.
No lo tomes tanto en la boca.

Nde jurùporará hese jerurévo Tupäupé.
Insta a Dios para que te lo conceda.

A je jurùporará i mombeguávo.
Continuamente lo estoy diciendo.


Jurùpotáva.
Bocado de la boca.

She jurùpotáva ri nda she poacári.
No puedo rodear el bocado en la boca.

A mbo jurùpotá i me'ëngá.
Díle un poquillo que comiese.

No mbòjurùpotávi shéve.
Ni un bocado me dió.


Jurùpotý. v.
Boca recia.

She jurùpotý.
No hablo, o respondo.

She jurùpotýhaguéra ahë.
Ese es al que no quise hablar, o dar licencia & compañía.

I jurùpotýhaguéra she.
Yo soy el que no quiso conceder, o hablar & compañía.

She jurùpotýhápe A jerure i shupe.
Pedílo con perseverancia.

Nda she jurùpotýséri.
No soy amigo de callar, o encubrir.

She jurùpotý gui jerurévo.
Instar pidiendo.

Nde jurùpotý ke Tupäupé nde änga reco aguyjei rehe E jerurévo.
Insta a Dios que te dé la salud del alma.


Jurupý.
Boca apretada.

She jurupý.
Soy callado.

A ñe mbo jurupý.
Aprieto la boca y hágome callado.

A je jurùmombý.
Frunzo la boca.


Jurùpypiá.
Lo contenido en la boca, freno, mordaza & compañía.

A mbo jurùpypiá cavaju.
Poner freno al caballo.

A jurùpypiá mbo'i.
Quitar el freno.


Jurùpytú.
Vaho de la boca.

She jurùpytú.
Mi vaho.

A ñe mbo jurùpytú.
Vahear.

She mbo jurùpytú tembi'u hacu.
Haceme vahear la comida caliente.


Jurùpýu.
Boca blanda, sabrosa después de haber comido algo bueno.

She jurùpýu.
Tengo saboreada la boca.

A ñe mbo jurùpýu.
Saborearse.


Jurùrembé.
Labios de la boca.

She jurùrembépe ñö A ñe'ë.
No lo digo de corazón, y digo lo que se me ofrece.

She jurùrembépe òúré va'e ñö A ñe'ë.
She jurùpe o ñëme'ëngé ñö ha'e.
Idem.


Jururó.
Boca amarga.

She jururó.
Tengo la boca amarga.

A ñe mbo jururó.
Voy teniendo la boca amarga.

I jururó tapia shéve.
Siempre me habla mal.


Jurùshashá.
Boca rota.

Cambushi jurùshashá.
Cántaro que tiene la boca rota.

Ava jurùshashá.
Charlatán.

A ñe mbo jurùshashá.
Hágome charlatán.


Jurùtatá.
Boca de fuego.

I jurùtatá va'e mba'e hacu ndo guèroviári i guávo.
El que es duro de boca no se quema con la comida caliente.

A ñe mbo jurùtatá gui ñe'ëngá i shupe.
Habléle asperamente.


Jurùtaté.
Boca errada.

She jurùtaté i mombeguávo.
Dije una cosa por otra.

She jurùtaté henöina.
Llamar uno por otro.

She jurùtaté she rembi'u rangue i me'ëngá.
Lo que yo había de comer le dí por yerro.


Juruväng.
Boca tuerta.

I juruväng va'e.
El boquituerto.

She juruvängi gui pucávo.
Sonreíme.


Juruví.
Boca chica.

A mbo juruví cambushi.
Hacer chica boca al cántaro.

She juruví pe ha'e.
Dígolo de burla.


Jurùvojá.
Boca mediana.

Cambushi i jurùvojá va'e.
Olla de boca mediana.

A mbo jurùvojá.
Hacer la boca mediana.

She jurùvojàgui ñe'éngá.
Hablar moderadamente.

Ndi jurùvojài auvi ahë.
No habla con moderación, o habla alto.

Ndi jurùvojài i jaheguávo.
Llora muy alto, o dá alaridos.

No ñëmbòjurùvojài jepi o ñe'ëngá.
No sabe hablar jamás sin voces.

She jurùvojá'eÿpypé nde reco A mombe'úne.
A voces he de declarar tu vida, o proceder.


Juruvý.
Boca cerrada.

A ñe mbo juruvý gui ñe'ëngeÿmamo.
Cerrar la boca, no hablar.

I juruvý ymä she ai.
La boca de la llaga se me cerró.


Jurùygáu.
Sarro de la boca, ronquera.

She jurùygáu.
Estoy ronco.

She mbo jurùygáu she caru'eÿ.
Criar sarro en la boca no comiendo.

A ñëmbòjurùygáu'ô.
Quitar el sarro de la boca.


Jurùyjúi.
Espumarajos de la boca.

She jurùyjúi.
Tengo espumarajos.

O ñe mbo jurùyjúi tajasu o jo guèrecóaìramo.
Los puercos cuando se enojan hacen espumajos en la boca.

O ñe mbo jurùyjúi o ñëmoyrömo.
Echa espumarajos de enojo.


Jurùytü.
Boca sucia.

She jurùytü.
Tengo la boca sucia, embadurnada.

A ñe mbo jurùytü.
Ensúciome la boca.

I jurùytü ahë mba'e ky'a mombeguávo.
Hombre de boca sucia, que dice deshonestidades.


Peteï juru A ñe'ë i shupe.
Una palabra le dije.

Peteï juru ñö A mbo vú.
Un solo bocado le saqué.

Peteï jurupypé ñö E mombe'u.
Dílo todo de una vez, y dílo de una manera.

Mocöi jurupypé A mombe'u.
De dos maneras lo dije.

Peteï jurupypé ja'u Tupä.
En un bocado comemos a Dios.

Peteï jurupypé Tupä o ñe me'ë ñandéve.
Dásenos en un bocado Dios.

O je'uucá Tupä peteï jurupypé ñandéve.
Idem.


Restivo :

Peteï juru ñö A mocö.
Un solo bocado tragué.

Peteï juru ñö o i su'u mansa àgui i guávo.
Un solo bocado sacó de la manzana y lo comió.

She jururóvaí.
Tengo la boca muy amarga.

A je juru héi.
Enjaguarse la boca.

A je juru mboja hese.
Le beso.

Pa'i avare raco Tupä juru o guèrecó.
El sacerdote habla en nombre de Dios.

Peteï jurupypé ñö E mombe'u.
Dilo todo de una manera, no varíes en contarlo, a unos deciendo una cosa, a otros otra.

She juru cuerái i mombeguávo teï.
Estoy cansado de tanto decirlo.

She juru piru i mombeguávo teï.
Tengo la boca seca de tanto decirlo.


Tupä Kuchuvi Veve :

Juruà.
Bigotudo. Extranjero. Paraguayo.

Juru rypy rypy.
Ruido que hace al comer el que carece dentadura.

Mbo juru.
"Proveer de boca". Practicar un orificio para cargar o descargar, por ejemplo, en una calabaza o caña.

Mboapy, irundy tacua o jaga o mbo juru.
Cortó tres o cuatro cañas y les abrió orificios para cargarlas.


Guasch :

Jàhá Ja guata, ñande jurùnte ñane rèróguahë va'erä, mamo Ja hasahápe.
Andemos que nuestras bocas nos harán llegar por donde quiera que pasemos.

Heta ma A hendu i jurùva she rehe.
He oído que muchos hablan mal de mi.

Juru ai.
Baba, espumarajos.

Mba'e ico, nde mitä, co nde juru guasu ete rei.
Niño ¿por qué estás diciendo estas palabrotas? Reprensión del padre a su hijo.

Jurùpeteï.
Concordia. De acuerdo. Uno ore en latín.

Ñàïmé jurùpeteï.
Estamos de acuerdo.


Ortiz Mayans :

Jurùacuá.
Boca filosa: llámase así en sentido figurado al pedigueño, al vividor y al tragón.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.