lunes, 7 de noviembre de 2011

háva

Verbal. Vide 4.- Restivo, se significa también por esta partícula el tiempo, el lugar, el instrumento, el modo, la causa y efecto, el cómplice &c. con que se hace la cosa. háva es el tiempo presente  para éste verbal de amplio complejo; y parece ser su nominativo para Restivo.

Restivo :
Conjugación por la partícula háva.
Con esta partícula suplen muchas veces la conjugación del verbo así activo, como neutro:
She rapishàra i curáteïháva ñöte;
equivalenter idem est ac
A i cura teï she rapishàra.
Digo apodos a mi próximo.

She rùñe'ë-racate'ÿháva ñöte;
es lo mesmo que
A hacate'ÿ she ru ñe'ë.
Paso las palabras de mi padre, id est: no las cumplo;
que es un modo de conjugar el verbo que lo usan muchísimo en las confessiones.

No es conjugación distinta de la que dijimos arriba, tratando de los verbos neutros conjugados por pronombres  que incluyen el verbo "tener", pues hace el Indio del verbo nombre verbal por la partícula háva y lo vuelve a hacer otra vez verbo neutro conjugado por pronombres, E. G del verbo:
A hasa
pasar o transgredir alguna cosa,
sale el nombre verbal:
hasaháva
que dice "transgresión de alguna cosa", pues éste nombre se puede hacer verbo conjugado por pronombres [no se refiere a lo que nuestra versión denomina "Pronombres para conjugar acciones" o sea: A. A i; E, E i; & compañía.] y decir:
She hasaháva,
Tengo transgresión de alguna cosa;
Nde hasaháva,
Hasaháva,
&c.

Y así diciendo el Indio:
She ru ñe'ë racate'ÿháva,
dice:
Tengo transgresiones de las palabras de mi padre,
y muchas veces para explicarlo mas le añade el verbo:
A reco,
que dice "tener" ["Yo tengo"; Restivo usa -entre otros- la primera persona presente indicativo como infinitivo.], ut:
She rùñe'ë-rasáteïháva ñöte A reco.

Así como:
She kyse,
dice:
"Tengo cuchillo";
y dicen también:
She kyse A reco.

Tiene los tiempos de haguéra, haguäma y havanguéra; y puede correr por los demás tiempos y modos del verbo, ut:
Nde ru ñe'ë rasáteïhá pipòne.
Has de pasar por ventura las palabras de tu padre.
Tupä ñe'ë she i mboajehá ñöte tamo ra'e.
Ojalá no tuviera otra cosa que el cumplimiento de los mandamientos de Dios.
&c.

El participio desta conjugación es va'e, ut:
Guapisha curáteïháveÿ va'e.
Los que no dicen apodos a sus próximos.

Gu ñe'ë rasáteïhá va'e,
Idem ac
Gu ñe'ë rasáteïhára.
Los que tienen transgresiones de las palabras de su padre.

Con los neutros y absolutos es mas usada, ut:
Hasy va'e rehe i ñangarecohá va'e.
Los que tienen cuidado de enfermos.

Mba'e rehe i pocôháveÿ va'e.
Los que no tocan o hurtan cosas.

Mamöè i ñëmoñängá va'e.
Los que tienen generación en otro lugar.

Mamöè i ñëmoñängá va'e panga nde?
Unde est tu?
Nicolás Yapuguáy.

El participio pasivo se hace por las mesmas partículas háva y va'e que es cosa rara y muy digna de reparo, E.G:
Mba'e rehe i pocôhá va'e.
Es neutro y dice: Los que tocan cosas.

Mba'e mbocôhá va'e.
Es pasivo y más usado y significa cosa tocada;
lo mesmo que:
Mba'e mbocôhagué;
Mba'e i ñatöimbyré.

Y se puede usar con agente expreso, ut:
Mba'e she pocôhá va'e;
y es lo mesmo que:
Mba'e she pocôhagué;
Mba'e she remïatöingué.
Cosa que yo toqué.

Mba'e i pyrüngá va'e.
Cosa que él pisó, cosa pisada dél, cuyo sentido mas literal es:
cosa que tuvo pisadas dél, porque esta conjugación por la partícula háva siempre explica el abstracto de lo que significa el verbo.

Esto es hablando de los verbos neutros como lo son los verbos:
A pocô,
A pyrü;
porque con los activos no es usado y por el participio pasivo se ha de recurrir mejor a las partículas pýra; temï; de suerte que este romance:
Los que pasan las palabras de su padre, los que tienen transgresiones de las palabras de su padre, se dice:
Gu ñe'ë rasáteïhára;
Gu ñe'ë rasáteïhá va'e.

Pero éste romance pasivo:
Las palabras de su padre transgredidas;
se ha decir:
Tu ñe'ë rasáteïpyré.

Iten:
Mba'e cuaápareÿ;
dice:
Los que no saben las cosas;
Mba'e cuaaháveÿ va'e;
Los que no tienen conocimiento de las cosas.

Pero para decir:
cosa no sabida, cosa que no se sabe, se ha de decir:
Mba'e cuaapýreÿ;
y se le puede añadir la partícula va'e:
Mba'e cuaapýreÿ va'e.

Que todos son lengua y los apunto para que usándolos algún Indio no los estrañen.

Lo mesmo se ha de hacer con los romances del temï, E.G. este romance activo:
Mba'e avykýteïhára;
que dice:
Los que manosean de balde, los que hurtan cosas;
Mba'e avykýteïhá va'e:
Los que tienen vicio o costumbre de manosear de balde las cosas, los ladrones &c.

El pasivo que dice:
Las cosas que él o ellos manosearon de balde o las cosas manoseadas dellos de balde, se ha de hacer por el temï:
Mba'e hembìavykýteïngué;
Mba'e hembiavykyteï va'ecué;
y también:
Mba'e i poravykýteïhá va'e;
haciendo primero al verbo activo verbo absoluto por la partícula poro [poravyky, igual, tiene su propia entrada.] que todos se hallan tal qual vez usados de Martínez que fue gran lenguaraz y del Padre Simón Bandini, príncipe de esta lengua.

Se pueden conjugar también por el verbo sin notas [lo que nuestra versión las denomina "Pronombres para conjugar acciones", o sea A, A i; E, E i, E re i; & compañía.] posponiendo la partícula háva al  verbo she reco y entonces incluye al verbo "ser" desta manera:
Caru ñö she recohá;
Soy un glotón;
su participio es va'e:
Caru ñö hecohá va'e;
Los glotones aquellos cuya ocupación es comer, no mas &c.

Se niega con na y ruguái desta manera:
Na  caru ñö ruguái she recohá.
Mi ser o mi condición no es de glotón.

Incluyendo el verbo "tener" se niega con na y la i final y en este sentido se halla mas usado, ut:
Na she caruhávi.
Na she caruhái.
No tengo  comida.

Na hangëhávi.
No tiene priessa.

Na tangëhávi.
No hay priessa.

Na hecotevëhávi.
No tiene necesidad.

Na tecotevëhávi.
No hay necesidad.

Na hepyve'ëngávishéne.
No ha de tener paga.
[Nicolás Yapuguáy]

El principio se niega desta manera:
I caruháveÿ va'e.
Ndi carúihá va'e.
Ndi caruhái va'e.
Los que no tienen comida.

De los verbos impersonales passivae vocis por la Partícula háva.
1. La dicha negación na con la i final, no solo sirve para los personales, como acabo de decir, sino también para los impersonales de voz pasiva, con esta advertencia muy necesaria: que a los verbos neutros y absolutos no se les ha de poner la relación para que sean impersonales de voz pasiva, ut:

Na ñangarecohávi.
No se cuida, o no se ha cuidado.

Nda caruhávi.
No se ha comido.
&c.

De suerte que:
Ni ñangarecohávi.
Ndi caruhávi.
&c. con relación dicen:
No tienen o tienen cuidado; no tienen comida &c. y son personales; pero:
Na ñangarecohávi.
Nda caruhávi;
sin relación son impersonales de voz pasiva y dicen:
No se ha cuidado, o no se ha tenido cuidado; no se ha comido &c.

2. En los activos que siempre se usan con relación, ahora sean personales, ahora impersonales, puede haber ambigüedad, porque:
Ndi cuaahái,
puede decir:
"no se sabe";
y también:
"no tiene noticia dél";
verdad es:
que en este segundo sentido personal es poco usado y en el primer sentido impersonal es usadísimo.

3. Los impersonales, pues, de los verbos activos tienen relación que en ellos es siempre paciente y pueden tener también paciente expreso, ut:

Na she mömoranduhávi.
No se me ha avisado o no se me ha dado aviso.

Nda heruhái panga cavajú.
No se han traído los caballos?

Pero nunca le dirá: na cavajú reruhái.

4. Corre por los demás tiempos, ut:

Ndi cuaaháishéne.
No se sabrá.

Nda heruháishéamo.
No se habían de traer.

Participio:
Ndi cuaahái va'e.
Lo que no se sabe;
Idem est ac:
I cuaapýreÿ;
I cuaapýreÿ va'e.

A los participios  de los neutros y absolutos se les ha de quitar la relación, ut:

Nda caruhái va'e.
Lo que no se come; &c.
Sin relación, porque con ella, esto es:
Ndi caruhái va'e;
dirá:
Los que no tienen comida como arriba tengo dicho.
&c.

5. Nunca se suele expresar el agente en éste género de oraciones, siempre "subintelligitur" y si lo quiere expresar póngase en Dativo, ut:

Ndi papahávi vacá Perúupé.
No se han contado de Pedro las vacas, o no se da la cuenta de las vacas o no son contables las vacas de Pedro.

6. Solo este vocablo pavë hallo que lo suelen poner entre el verbo y partícula háva desta suerte:

Ndi cuaápavëhái.
No es cosa sabida de todos.

Nda herecopavëhái.
No es cosa tenida o que la tienen todos.
&c.

7. Los segundos casos quedan siempre como los pidiere su verbo, ut:

Na she mömoranduhávi rehe.
No se me ha avisado, o dado aviso dél.

Nda heruhái cavajú shéve.
No se me han traído los caballos.

She remimbota ndi cuaaucávi peëme.
No se os dio a saber lo que yo quería.
&c.

8. En los neutros eodem modo, ut:

Na poranduhái shéve evocói rehe.
No se me ha preguntado eso.

Na ñangarecohávi hasy va'e rehe.
No se ha tenido cuidado de los enfermos.

En sentido personal también el segundo caso se pone conforme pidiere su verbo y así se dirá:

Ni ñangarecohávi hasy va'e rehe.
No ha tenido cuidado del enfermo.

9. Supuesto lo que hasta aquí queda dicho fácilmente saldremos de una duda y contienda que ha habido entre algunos, esta es, si se debe decir:
nda pocôhávi
sin relación 
o
ndi pocôcávi
con ella;
digo pues que para explicar el romance impersonal:
"no se ha tocado",
se ha de decir:
nda pocôcávi;
nda pocôcái;
nda pocôhávi;
nda pocôhái
que todos son uno sin relación.

Y para explicar el otro romance personal:
"no tiene que tocar"
o
"no tiene cosa en qué estribar", como báculo &c.;
se ha de usar con la relación:
ndi pocôcávi;
ndi pocôcái;
y también:
ndi pocôhávi;
ndi pocôhái;
porque no se diferencian en el:
-cávi;
-hávi
como han dicho algunos, sino en tener o no tener relación.

Verdad es que en el primer sentido impersonal usa más el indio del
-hávi,
-hái
que del
-cávi.

Y en el otro sentido personal mas usa del 
-cávi,
-cái
que del
-hávi.

Y así para decir el Indio:
"no se ha tocado"
que es romance impersonal, dice:
nda pocôhái
sin relación.

Y para el otro romance personal:
"no tiene qué tocar" o "en qué estribar",
dice:
ndi pocôcái
con la relativa.

Para decir pues:
"la Virgen no fue tocada", "fue intacta";
no ha de ser con relación "ndi pocôcái Tupäsý; ndi pocôhái Tupäsý";
sino:
nda pocôhái Tupäsý rehe;
así como decimos:
na ñangarecohái hasy va'e rehe;
y no: "ni ñangarecohái hasy va'e rehe".

En el cual modo de decir,  aunque no se exprese el agente, siempre "subintelligitur" y queriendo expresar, V.G:
"la Virgen no fue tocada del pecado",
se haga desta manera que es mucho mejor:
na angaipa pocôhá ruguái nanga Tupäsý:
la Virgen no es a quien tocó el pecado.

10. Nota también que:
ndi pocôhávi
con relación puede ser también impersonal,
pero entonces no sale del verbo neutro A pocô [Yo toco],
sino del verbo activo A i pocô que significa:
"guiar a otro de la mano";
y así:
ndi pocôhái;
ndi pocôcái;
con la dicha relación puede decir también:
"no se ha guiado al ciego" o "al niño de la mano";
de la misma manera como se puede decir:
ni mömoranduhávi
no se ha avisado;
ni mombe'uhávi
no se ha dicho.
&c.  

11. Aquí nota que los verbos activos que tienen encorporado el caso paciente, como es el verbo A i pocô que sale de sustentar y po mano, piden en este género de oraciones impersonales el agente no en dativo como de los otros se dijo arriba Num. 5., sino en ablativo con rehe, ut:
ndi pocôcái hesacuape va'e cunumï rehe
no se ha guiado el ciego del muchacho;
que personalmente se dijera:
cunumï ndo i pocôgi hesacuape va'e
el muchacho no ha guiado al ciego de la mano.

12. Nota: la mesma negación usada en el futuro del participial dice:
"no poderse hacer la cosa de que se trata",
con modo también impersonal muy usado, ut:
nda heruhaguäi
no se puede traer;
ni mongu'ehaguäi
no se puede menear;
ndi papahaguäi vacá
no se pueden contar las vacas;
nda pocôhaguäi
no se puede tocar;
&c.
-haguäi es lo mesmo que -haguämi.

13. Corre por los demás tiempos, ut:
nda heruhaguäishéne
no se podrá traer;
ndi papahaguäishéamo
no se pudieran contar
&c.

Participio:
ndi papahaguäi va'e
idem ac
i papapýrameÿ
los que no se pueden contar;
idem est ac
yvyra i mongu'epýrameÿ
&c.

14. Nota 2. Variada la dicha negación, usando en los neutros y absolutos la de pronombres, pero en los activos siempre la  de notas explicase con notable propiedad el verbo "possum" negado con modo personal, como sería:
"no puedo escaparme", "no lo puedo menear", "no lo puedo traer";
que algunos lo suelen decir por las partículas:
ndicatúi [tiene entrada propia];
i javai [difícil];
y futuro de participial desta suerte:
ndicatúi she ñeguahëhaguäma;
i javai she i mongu'ehaguäma;
&c.
Otros lo dicen mejor:
na she ñeguahëhaguäi.
Nota que en los neutros y absolutos también se puede usar la de notas y decir:
na ñeguahëhaguäi,
pero el primero es mas usado.

También en los activos se puede usar la de pronombres, pero se ha de poner entre el pronombre y verbo la relación, ut:
na she i mongu'ehaguäi.

15. Corre por las demás personas y tiempos, ut:

Na nde ñeguahëhaguäishéne.
No podrás escapar.

Ni ñeguahëhaguäishétamo ra'e.
Ojalá no pudiera escapar.

Ndore ñeguahëhaguäiramo.
Exclusivo.
Ni ñande ñeguahëhaguäiramo.
Inclusivo.
No pudiendo nosotros escapar.

O ñeguahë pota viñä ae aete ni ñeguahëhaguävéi shugui.
Quería escapar, pero no pudo más, no fue mas posible escapar dél.
Nicolás Yapuguáy.

16. En los activos:
na mongu'ehaguäi
no lo puedo menear;
nde re mongu'ehaguäi
no lo puedes menear;
no mongu'ehaguäi
no lo puede menear;
&c.

Y nota que también se puede decir:
ni mongu'ehaguäi
con relación, pero por ser activo tiene sentido impersonal y dice:
"no se puede menear" o "no es posible el menearlo",
como arriba queda dicho. 

El participio en los neutros y absolutos:
ni ñeguahëhaguäi va'e
los que no pueden escapar,
también dicen:
no ñeguahëhaguäi va'e,
porque los neutros y absolutos se pueden negar también con la de notas como insinué arriba, pero el primero es mas proprio y más usado.

Pero en los activos siempre sin relación, ut:
no mongu'ehaguäi
los que no lo pueden menear,
porque:
ni mongu'ehaguäi va'e
con relación, no será personal, sino impersonal,
y dirá:
"lo que no se puede menear";
y así:
yvyra no mongu'ehaguäi va'e
sin ella [sin la relación] dice: "los que no pueden menear el palo";
el primero es impersonal, el segundo personal.

Nota 3. que los dichos impersonales passivae vocis, ... se pueden usar también sin negación como se halla tal cual vez usado en los sermones del P. Simón Bandini, en un sermón de la Navidad dice así:
heshâca te pipo tatapÿi are ri amö jepe a'èpe ra'e?
se ha visto por ventura algún carbón caído ahí? 

Nota 4. Negado con
eÿ
en el futuro dice "no poder", E.G:
I marangatu va'e viñä e raco o manö rirë acói guembiapo marangatu irumöhaguä ndo guerecovéishéco'ytène, ma vytevete nunguï angaipàvijá gueco ai rèitýhaguämeÿmone.
Si los buenos después de muertos no tienen el poder de augmentar sus buenas obras, mucho menos los pecadores podrán arrojar sus culpas.
Y notase ese:
-haguämeÿmo
que es futuro del
-háva
negado puesto en gerundio, 
como también en esta oración:
Temïmborará tetiröngatú o ndururu ñande rehe ñandèheguí òpoíhaguämeÿngatúvo jepi guaräma.
Todas las penas nos han venido de tropel, no pudiéndose jamás apartar de nosotros.
**** 

Jesu Christo jurùpóré nico teco marangatu she Pe mbo'éháva.
La doctrina que yo os enseño es la que predicó Jesu Christo.

Cova'e she poranduhagué.
Este a quien pregunté.

Cova'e she poranduhagué o mombe'u.
Éste, a quien lo pregunté lo ha dicho.

Cova'e she poranduhagué, A i cuaa pota.
Esto que pregunté quiero saber.

Perú nde poranduhagué evocói rehe.
Pedro a quien preguntaste eso.

Evocói nde poranduhagué Perúupé.
Eso que preguntaste a Pedro.

E raha cova'e  Perú kyse cuehe she i me'ëhaguéra upe.
Lleva esto a Pedro, a quien di ayer el cuchillo.

She resarái shéve nde poranduhaguéra rehe.
Me olvidé de lo que me preguntaste.

She nanga Pa'i ao me'ëhagué.
She nanga ao Pa'i i me'ëhagué.
Yo soy, a quien el Padre dio ropa.

I poròmbo'éháva.
Lo que él enseña, su enseñanza dél.

Nde i potaháva rupi.
E re i potaháva rupi.
Si quisieres.

Ñande i cuaácatùhaguäma ri.
Ja i cuaácatùhaguäma ri.
Para que lo sepamos bien.

Con transición [ver las entradas de los pronombres "de transición" opo y oro] no se usa y así no  se dice oro mbo'éhaguäma sino:
Nde mbo'éhaguäma.

Por contener esta Partícula mucha lengua, instituyo un Capítulo a parte dividido para mayor claridad en sus párrafos.

De los nombres verbales.
... pospuesta al nombre o verbo sin notas [sin pronombres personales para conjugar acciones] se hacen los nombres verbales y absolutos, ut:
Marangatu.
Bonus.
Marangatuháva.
Bonitas.
A caru.
Comedo.
Caruháva.
Comestio.

Poròmbòtecocuaaháva.
Erudito.

Tupä ñande guayhuháva o i pota.
Dios quiere nosotros le tengamos amor.

She hayhuháva.
El amor que le tengo.

She rayhuháva.
El amor que me tienen.

Ñande rehe Tupä pòrayhúháva.
El amor de Dios para con nosotros.

I poròpytyvöháva ri A i cotevë.
Necesito de su ayuda.

Tiene sus tiempos:
háva.
de presente,
haguéra
de pretérito,
haguäma
de  futuro
havanguéra
de futuro y pretérito mixto;
la última sílaba se puede dejar.

En algunos verbos hace
-cáva
-páva
-táva
-ndáva
-ngáva
como se dijo del participio hára, ut:
Heshâcáva.
[Por lo visto.]
Hayhupáva.
[Por el amor.]
Ñemondýitáva.
[Por el susto.]
Henöindáva.
[Por la convocatoria.]
Poròmoñängáva.
[Por la predisposición de crear]
Vahëmbáva.
[Por la llegada.]

Juntamente con la partícula ramo hace -vamo, ut:
O ñembosaráitávamo she rereco ni.
Me tiene por su entretenimiento, por blanco de sus burlas.
She asojávamo Ta reco.
La tendré por mi ropa.
[Ver la entrada aso'i tapar, cubrir.]

Significa pues el "tiempo", ut:
She hóhavangué ico.
Este es el tiempo o la hora en que me había de ir.
Nda i cuaái àra she manöhaguä.
No se cuando he de morir, el día o la hora en que he de morir.
A jòhú she mundahaguä.
Hallé la ocasión de hurtar.

"Lugar", ut:
She recohá rupi òcuá.
Pasó por donde yo estaba.
Ase ñembo'éhaguä ñöte ete nanga Tupäô.
La Iglesia es lugar solo para rezar.

"Instrumento", ut:
Yvyràkytïhá.
Mba'e kitïhá.
Instrumento con que se corta el palo, id est sierra.
Kyse vacá jucahá.
El cuchillo con que mato las vacas.
Jy she mba'eapohá.
La cuña con que trabajo.

También dice lo que en romance "cosas" o "acción", según la materia de que se trata, ut:
Na Tupä Gracia mökañÿucáháva ruguái raco angaipa mirï. 
El pecado venial no es cosa, no es pecado que haga perder la Gracia de Dios.
Teco marä o nupähaguä  o japóramo, i nupämbýramo òicóne.
Haciendo acción digna de ser azotado será azotado.

"Materia de", ut:
Ñande Jára remïmboraracué nico she ñemoñe'ëhaguä.
La materia de mi sermón será la pasión de nuestro señor.
Mba'e panga i poròmbo'éhávamo araca'e.
Qué fue la materia de su doctrina, qué doctrina enseñó?

"Modo", ut:
She mbo'e epe she i japohaguä.
Enséñame la manera como lo tengo de hacer.
Nda i cuaái she i poruhaguä.
No sé cómo lo he de usar.
She mba'eapohá ramï E mba'eapo.
Trabaja cómo trabajo yo.

"Causa, fin, motivo, razón" &c., ut:
Missa renduhaguä ñö i tú.
El fin, la causa o motivo de su venida ha sido solamente oír missa.
Eguïhaguäma ri A jú.

"Efecto", ut:
Ñande ruvypy angaipahagué nico tecoasy tetirö.
Son efecto del pecado de nuestro primer padre las enfermedades.
Tupä pòjáitágué memë raco eguï mba'e catu kie yvy pe ñandéve o ñe moñä va'e.
Son efecto de la liberalidad de Dios o son  liberalidades de Dios esas cosas que se crían aquí en la tierra para nosotros. [Nicolas Yapuguáy]
She nupähagué nico.
Esta es la señal de haberme azotado.

"Cómplice" o "compañero", ut:
Shuä raco vacá she i jucahagué.
Juan es el que mató conmigo la vaca.
O manö Perú cuehe she caruhagué.
Murió Pedro con quien ayer comí.

"Poder", "facultad", "jurisdicción" &c.; ut:
Ca'àtýpe she hóhaguä rehe A jerure Pa'ìupé.
Pedí al Padre licencia para ir al yerbal.
Ñande Jára Jesu Christo ñöte o me'ë Pa'ìavarèupé angaipa möcañÿhaguä.
Nuestro señor Jesu Christo solamente da a los sacerdotes poder para absolver los pecados.

"Intento", y "propósito", ut:
Acóiramové she ñëguahëhaguäma A reco.
Desde entonces tengo intento o propósito de huirme.

De suerte que con esta sola partícula se explica muchísimas veces lo que en romance no se puede explicar sin multiplicar muchas palabras, E. G. nunca os falta ocasión, lugar y tiempo para ofender a Dios?
Ndo guatái peëme pe Tupä moyröhaguäma.

She rasyhápe.
She rasýramo.
Por estar enfermo.

Heshâhaguépe A i cuaa.
Sélo porque lo vi.

Curiteïhápe.
Con presteza.

She kyre'ÿngatúhápe.
Con brío y diligencia.

She kyre'ÿháveÿme.
Sin diligencia, con pereza.

She caruhápe ymä.
Es ya llegada mi hora de comer.

Yva úhápe ymä.
Está ya para comerse la fruta.

O mendahápe ymä.
Está para casarse ya.

Ñembo'éhávymä.
Ya es tiempo de rezar.

Heruhávymä.
Ya es  tiempo de traerlo.

Havangué.
Explica la acción que había de haber sido, y no fue.

E re javy nde recohavangué.
Erraste tu modo de portarte, o tu  obligación que había de haber sido.

Nde re i cuaái nde i poruhavangué.
No supiste usarlo.

I javai o po rekýihavangué.
No fue posible sacar la mano.

Serï she manöhavangué viñä.
Estuve a pique de morir, había de haber muerto, y no morí.

Angaipa mirï raco Tupä retäme ase hó voi havangué o mörangué.
El pecado venial estorba el ir luego al cielo.

Aguyjeteivé nde i mombe'u-eÿhavangué viñä.
Mejor hubiera sido no habérselo dicho.

Ndo carúi o caruhavanguépe.
No comió donde había de haber comido.

Gueco'eÿhavanguépe òicó.
Está donde no había de estar.

Nde ñembo'e ñöte havanguépe, E re ñembosarái E icóvo.
En lugar de rezar, estás jugando.

De los romances propios del háva.
Por este verbal se suplen ... los romances del temï y pýra ..., E.G. 
lo que yo vi o a quien yo vi, por el verbo A heshâ ... dice:
She rembìeshâcuéra.
Y por el verbo A ma'ë:
She ma'ëhaguéra.
Estos romances:
lo visto, manoseado &c. que por los verbos activos son heshâpyréra, i javykypyréra, por los verbos A ma'ë y A pocô neutros son ma'ëhaguéra, mbocôhaguéra y se usan también con paciente expreso, ut:
Mba'e mbocôhagué.
Cosa tocada.
... en oblicuo ...
Cóne nde poranduhagué.
Esto es lo que tú preguntaste.
Este es por quien preguntaste.
Este es a quien preguntaste.
De las circunstancias se ha de colegir en que sentido se habla.
... y así él que da, promete, lleva &c. es hára, ut:
Pedro que dio el cuchillo:
Perú kyse me'ëngaréra.
Lo que doy, prometo, llevo &c. es temï, ut:
El cuchillo que Pedro dio:
Kyse Perú remïme'ënguéra.
A quien doy, prometo, llevo, &c. es háva, ut:
Pedro a quien yo di el cuchillo:
Perú kyse she i me'ëhaguéra.
El Indio de quien recibí la ropa, me pide la paga:
Ava ao she i pysyhaguéra hepyrä rehe o jerure shéve.
No hallo palabras con que explicarlo:
Ndàjòhúi ñe'ë she i mbòjecuaahaguäma.
Tú eres por quien derramé mi sangre:
Nde nanga she ruguy mombucahagué.
Lleva esto al Indio a quien ayer di un cuchillo:
E raha cova'e ava cuehe kyse she i me'ëhaguérupé.

Los ordinales se forman del numeral con i  mo  por delante y háva al fin. 

El primero dícese i jypy, i jypýramonguá y precediendo nombre substantivo se le puede quitar la relación, ut angaipa ypy el primer pecado, i mömocöindáva el segundo, i mombohapyháva el tercero, i moirundyháva el cuarto, i mócincoháva el quinto & compañía.

Negaciones.
Se niega con eÿ, ut:
She i mbo'é-eÿháva.
She i mbo'éháveÿ.
She carueÿhagué.
She caruhaguéreÿ.
Lo que yo no comí.
Lo que yo no le enseño.
Iten con na y ruguái incluyendo al verbo "sum, es", ut:
Na she i mbo'éhagué ruguái.
No es lo yo le enseñé.
Na nde caruhaguä ruguái.
No es lo que has de comer.
Iten con na y la i final, ut:
Na she i mbo'éhávi.
No tengo cosa que enseñarle.
Na she caruhávi.
No tengo que comer.
Na nde caruhávi.
No tienes que comer.
Ndi caruhávi.
No tiene que comer.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.