miércoles, 16 de noviembre de 2011

hó [ó, je hó.]

Ida, ir, pasar.- Restivo uno de los verbos irregularesTupä Kuchuvi Veve dice ó: un figurado en contexto teológico, específicamente en la metempsicosis de animales: convertirse en. Guasch y el doctor Carlos Gatti Battilana dicen je hó como infinitivo.  Peralta y Osuna dicen además andar, fueescaparse, soltarse. [Ver é 1, para la lista de Restivo de los verbos irregulares.]

She hó.
Mi ida.

I hó.
Òhó.

Nda she hóséri.
No tengo gana de ir.

A há.
Yo voy.

E re hó.
Tú.

Òhó.
Aquel.

Guìhóvo.

- hára; - háva.

A há nde pýri.
Voy a visitarte, voy a ti.

Ta há ndepypé.
Quiero ir en tú embarcación.

Tove To hó.
Dejá que se vaya.

A há herä ne coterä guìhó'eÿmone.
Por ventura no iré.

Ta há Tupäsýupé Ta she pysyröngatú.
Ta há Tupäsýupé hese guìñëpysyrömo.
Acudiré al amparo de la Virgen.

She hóháva vý nde'i ragë.
Aún no ha llegado el tiempo de mi ida.

She hó'eÿmo ndòúriséne.
Si no voy, no vendrá.

She hó ndo i potári.
No quiere que yo vaya.

Nde hó nda i potári.
No quiero que vayas.

Añäretäme ñande hó Tupä ndo i potári.
No quiere Dios que vamos al infierno.

Evapo ñande hó potareÿ ma o manö.
Evapo ñande hó potareÿpéi o manö.
Porque no fuésemos allá, murió.

Evapo she hóhá.
Allá es donde voy.

Na evapo she hóháva ruguái.
No es allá donde voy.

Òhó potareÿpéi o ñëmï.
Escondióse por no ir.

She ñembiahýi hó.
Ya se me pasó la hambre.

She ry'ái hó co'yte.
Quitóseme ya el sudor.

She ñëmoyrö hó ymä.
Pasóseme ya el enojo.

Nda she rembi'u hói she rasýramo.
La enfermedad me ha quitado el comer.

Na she rembi'u hói guìkyhyjávo.
No puedo comer de miedo.

Òhó ymä yvyra.
Ya cayó el árbol.

A há yvy coty.
Ir hacia abajo.

A há tenonde.
Ir delante.

Hapèpe A há.
Salir a recebir alguno.

O pytä pytämo òhó.
Van apeñuscados.

O joyvýri oro hó.
Vamos apareados, acompañados unos con otros.

Ojougui òhó o atávo.
Ojohugui òhóvo.
Peteï teï e òhóvo.
Ir cada uno de por sí.

A ñä guìhóvo.
Voy corriendo.

Cúi guìhó guìhóvo i ñö.
Allá voy, y no hago mengua.

A hapeco guìhóvo.
Ndàpîgi guìhóvo.
Pîgeÿ A há.
A há jepotavé.
Ir continuamente.


Restivo :

Presente.
A há.
Yo voy.
E re hó.
Tú vas.
Òhó.
Aquel.
Oro hó.
[Nosotros] exclusivo.
Jàhá.
[Nosotros] inclusivo.
Pe hó. 
[Vosotros vais]
Òhó.
[Ellos van]

Imperativo.
Te re hó.
Ve tú.
To hó.
Vaya aquel.
Pe hó.
Ta Pe hó.
Id vosotros.
To hó.
Vayan aquellos.

Permisivo.
Ta há.
Vaya yo, séame lícito &c.
Te re hó.
To hó.
To ró hó.
Exclusivo.
Jàhá.
Inclusivo.

Infinitivo.
Hó.
Ir.
Hóhagué.
Haber ido.
[Restivo también dice A há como infinitivo, es decir en 1era. Persona Singular Presente Indicativo.]

Gerundio.
Guìhóvo.
Yendo yo.
[gui- en el guaraní antiguo, es también una especie muy peculiar de "un yo circunstancial" en el sentido que la circunstancia reinante estira más que la individualidad a hacer algo o a decidir hacer algo, intensidad de manada, automatismo o "fatalismo" que facilita las condiciones de un ambiente cultural dado.]  
E hóvo.
Òhóvo.
Oro hóvo.
Exclusivo.
Jàhávo.
Inclusivo.
Pe hóvo.
Òhóvo.
Negativo.
Guìhóvo'eÿ.
Guìhóveÿma.

Participio.
Òhó va'e.
El que va.
Òhó va'ecué.
El que fue.
&c.

Verbal.
Hóháva.
Lugar &c. donde alguno va.
Hóhagué.
Donde fue &c.
****

O mo rangue she hóhávangué.
Estorbó mi ida.

Òhó ymä he'i Pa'i.
El Padre dice que ya se fueron. 


Tupä Kuchuvi Veve :

Anguja o ñe mbo ape, òó mbopìguasùramo.
Las ratas buscan su camino, no mueren, y se convierten en murciélagos se van como murciélagos.

Ìóny.
Yendo.

Mbói o guata va'e ìóny.
La víbora vá arrastrándose caminando.

Evoco rupi ìóny.
Por ahí se vá.


Guasch :

She hó terä she jú co àpe.
A la ida o a la venida.

Ore róguèróhorý nde hó.
Celebramos tu ida.

A i cuaa rirë i hó, A i porúmo ra'e i shupe.
De saber su ida, la hubiera aprovechado.

O je hó memë curepí retäme mandyju mono'öhápe.
Se van en grupos a Corrientes, a la recolección del algodón.


Ortiz Mayans :

Je hó ha je jú.
Ida y venida.


Peralta y Osuna :

Sä hó.
Cuerda suelta.

She resa hó hese.
Se me fue la vista por él, fijé la vista en él, lo vi de repente.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.