lunes, 21 de noviembre de 2011

ico 2

Estar, morar, vivir, andar, entender en algo, ser. Lo mismo que sum, es, fui.- Restivo dice verbo irregular. [Existe un perfilado complejo terminológico alrededor de los verbos ico, teco -estos dos idénticos para Restivo- y reco tener; los cuales intentan hacerse cargo de las entidades vivientes y sus cosas: teco es el ser,  y las añadiduras de las vivencias como son "el estado de vida", "la condición", "las costumbres" o "los hábitos", y hasta ¨la ley". Pero ico implica además  "entender en algo", o sea entender "algo" sobre las entidades vivientes y sobre las cosas. Y reco es tener cosas, y tener relaciones con otras entidades vivientes. El nominativo teco estado de vida, preclina; y por su propio lado el nominativo reco tener también preclina pero con partículas extras, precisamente implicando cosidades, algo cosoide: rereco, hereco, guereco y demás.]  Tupä Kuchuvi Veve dice además existir, hallarse, suceder, ocurrir. Guasch pasarlo bien o mal; cuidar. Ortiz Mayans haber. [Ver las entradas teco, reco 2. Y para la lista de los verbos irregulares según Restivo, ver la entrada é 1.]

A ico.
Yo estoy.

Ndàicói.
No estoy.

Guìtecóvo.
Gerundio.

Tecuára.
Tecohára.
El que está.

A ico a'u.
Estoy de mala gana, o sin carga.

A ico cuñä rehe.
Pecar con mujeres.

A ico cuñä rehe výcaveÿme.
Vivo castamente.

A ico catu.
Procedo bien, estar bueno de salud, estar acomodado.

A ico she remimbotára rupi.
Ando a mis quereres.

A ico e.
Estoy, o vivo aparte y soy distinto.

A ico e nde hegui.
Soy diferente de tí.

Òicó e ojohugui.
Son distintos entre sí.

A ico ei.
Estoy ocioso.

A ico poriahu.
Estoy pobre.

A ico porombucu.
Héme tardado.

A ico porombucugui pytávone.
Estaré de espacio.

A ico ramö.
Soy chapetón.

A ico teï guìtecóvo.
Soy un haragán.

A ico tendotàramo.
Soy guía.

Nda she recoséri hakycué guá rupi.
No quiero ir con los traseros.

El gerundio sirve por presente :

A caru guìtecóvo.
Estoy comiendo.

A pòrapití guìtecóvo.
Ando matando.

Nda carúi guìtecóvo.
No como.

E ké E icóvo.
Duerme.

Òké òicóvo.
Está durmiendo.

She hómo'äng guìtecóvo.
Ya trato de irme.
Añadesele esta T en la primera persona por la buena colocación.

A icove.
Yo estoy y vivo.
[icove tiene su propia entrada]

A moingove.
Hacer perseverar, hacer que esté.
[moingove tiene su propia entrada]

A moingove she ao carameguäme.
Guardo mis vestidos en la caja.

A moingove she reco marangatu.
Hago que dure mi buen ser.

Tupä ñande Jára no moingove potári mburu i ñangaipa va'e.
No quiere Dios que duren mucho los malos.

A moingo.
Constituir, poner, hacer que esté, que more, ande y entienda en algo.
[moingo sería una elección nasal, pues en vez de decir "mbo ico", se prefiere la composición del ala nasal moingo.]

A moingo avarèramo.
Ordenar de Sacerdote.
[moingo tiene su propia entrada]

A moingo she recoviàramo.
Dejarlo por substituto.

A moingo capitänamo.
Ponerlo por Capitán.

A moingo e.
Poner aparte.

A moingo e hemimbotápe.
Dejarlo a su querer.

A moingo teco moñängáva rupi.
Constituir por ley.

A moingo tembiayhúvamo.
Hacerlo esclavo.

A moingo she ri ñe'ëngáramo.
Ponerlo por intercesor.

A moingo mbaca rerecuáramo.
Ponerlo por vaquero.

She moingo i she rerecóvo.
Detúvome.

Na she o moingo i hápe ruguái i pytáni.
Sin que yo le dijese nada se quedó.

A icove ory.
Vivo contento.

A ñe mbo ecovë ory.
Trato de vivir alegre.
[tecovë vida, tiene su propia entrada.]

She recóni:

Se compone deste verbo.

She recóni.
Yo estoy.

Hasy ei she recóni.
Vivo o estoy con trabajo, o peligro.

She re'ö vyvi she rerecóni.
Estoy a peligro de la vida.

She recóramo tamö.
Si yo estuviera.

She reco'eÿramo.
Si yo no estuviera.

Pîgeÿ nde pýri she recóni.
Siempre estoy contigo.

Hï paco ahë òicóvo ndéve ra'e ?
Como lo hizo Fulano Contigo ?

Hï naco Tupä òicó catupyry shéve.
Cierto que lo ha hecho Dios muy bien conmigo.


Restivo :

A ico / she reco.
Los verbos A ico [Yo soy, yo estoy.] / she reco [mi vivir, mi estar.] significan "ser" o "estar", ut:
Àpe A ico.
Aquí estoy.
Yvyra'ìjáramo A ico.
Soy alcalde.
[yvyra'ìjára portador de la vara de mando]

El infinitivo ... es ico, pero no se usa; lo que comúnmente usan es teco ser o estar.
Pretérito:
Tecoháva
&c., ut:
Teco teï ndàha'évéi.
El estar ocioso no es bueno.

Heco.
El relativo.
Gueco.
El recíproco.

De este infinitivo forman el verbo de pronombre [el verbo conjugado con pronombres "posesivos", y no el conjugado con "pronombres para conjugar acciones": A, E & compañía.] she reco; es muy usado en los tiempos del subjuntivo, ut:
Yvyra'ìjáramo she recóramo.
Yvyra'ìjáramo A icóramo.
Siendo yo Alcalde.

El gerundio en la primera persona dice guìtecóvo, se forma del infinitivo teco, también se puede formar del infinitivo òicó y decir guicóvo, pero es poco usado.
En las otras personas siempre dice :
E icóvo.
[segunda persona]
Òicóvo.
[tercera persona]
Jàicóvo.
Inclusivo.
Oro icóvo.
Exclusivo.
Pe icóvo.

El participio de A ico es:
Òicó va'e.
Òicó va'ecuéra.
&c.
Del verbo she reco es:
Tecohára.
Tecuára.
Tecoharéra.
Tecuaréra.
&c.
Posponiéndole alguna partícula o adjetivo se hace con va'e, ut:
Heco e co e va'e.
Los que tienen diferente ser.
["heco e co e" es iteración para pluralizar]

El participial común a los dos es:
Tecoháva.
Tecuáva.
Tecohaguéra.
Tecuaguéra.
&c.
Con dativo significa "servir", ut:
A ico shupe.
Le sirvo.
Con Ablativo de persona dice "pecar".
****  

Mamö pavë rupi guecóteépypé, mba'e tetiröngatú rehe o ma'ëhávapypé ave, guemïmoñängué pavëngatú o poaca apyreÿ po'ëcuávamo, i mbovyte ri te ri háva pypé ave Tupä òicó anga.
Dios está en todo lugar por esencia, presencia y potencia.

Evapo A icóramo.
Estando yo allá.

Hècuá'eÿngotý òicó.
No está como debe estar.

A ico ñöte.
Estoy quedo.

I nupämbýramo òicó va'erä nico va'e.
Estos están para ser azotado.

A ico ete.
A ico tapia.
Morar, estar de asiento.


Tupä Kuchuvi Veve :

Jàicó porä.
Prosperamos.

Gueco re òicó pucucué.
Mientras esté con su regla.

Jàicó acu.
Couvade, régimen.

Òicó ñëmï.
Cometer adulterio.

Òicó vai.
Luchar.

Pi'ä òicó cuaa i ma ca'aguýra.
El niño es diestro en la selva.

E ico cuaa ña'ä ke nde rapichacué i reve.
Trata de vivir en paz con tus semejantes.

Icuái.
Haber, estar en plural.

Kyrïngué'i ae icuái, i chy jìpói.
Los niños estaban solos, su madre estaba ausente.

Tembi'u aguyje caraicuéry o mo atachina echäi o cuápyanguä, icuái porä i anguä.
Los chamanes fumigan los alimentos maduros para que la gente sea sana, para que vivan, estén bien.

Icuái rei va'e.
Icuaí rive va'e.
Los que están ociosos , genios que pueden ser nocivos.


Guasch :

Òicó va'ecue Parìpe.
Vivió en París.

Ndòicóvéi pèpe.
Ya no vive allí.

A ico porä hendive.
Nos llevamos bien.

Òicó vai òñòndivé.
No se llevan bien, están en malas relaciones.

Òicó'í ma.
Anda mal.

A ico catu ma.
Estoy frito.

Òicó porä hôgape.
Le tratan bien en casa de él.

O guata òicóvo.
Anda viajando.

A ico asy.
Me va mal.

Mba'èisha pa Pe icómí.
¿ Como estáis ?

Nde mànte Re ico she rehevé.
Tu eres el único que me cuidas bien.

She ndàicói hesevé.
No cuido de él.

Òicóvé she rehevé nde hegui.
Me cuida mejor que tú.


Gatti Battilana :

Òicó asy.
Anda con dificultades.

A ico hôgape.
Habito en su casa.


Ortiz Mayans :

Mba'èvégui A ico mburuvishàramo.
De la nada me convierto en jefe.

A ico peteï mba'èpe.
Persistir.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.