sábado, 15 de octubre de 2011

catu (ngatu)

Bueno, bien, mas antes, lícito, yo sí, mejor, muchos, muy, escoger, no sino.- Restivo dice que con narigales hace ngatu.  Tupä Kuchuvi Veve dice que en el mbya guaraní desempeña las funciones de conjunción adversativa: en este caso se acentúa levemente, cargándose la voz sobre la locución o vocablo que precede; y de Adverbio adjetivo: en este caso la voz se carga sobre catu. Guasch dice además es posible. También en imperativo o exhortativo. Ser lícito. Ortiz Mayans dice además que a veces significa un poco

She catu.
Yo sí.

She catu A japóne.
Yo si lo haré.

A ico catu.
Estoy bueno.

I marangatu catu.
Antes es bueno.

Perú i marangatu hèrecopý viñä, ha'e i i poshy catu.
Pedro era tenido por bueno, es ruin.

A hácatùamö añäretäme she angaipa'ÿmbyré.
Antes fuera al infierno que pecar.

Ha'e catu ndo japoiséne.
Antes no lo hará él.

A japo catu.
Hágolo bien.

Ndicatúi co rehe she marä évé.
No es bueno que yo diga más sobre eso.

I catu shéve so'o guáva.
Es me lícito comer carne.

Ndicatúi shéve she anä rehe she menda.
No me es lícito casarme con mi parienta.

Ài catu'ô.
Escoger, sacar los mejores.

I catu'ôpýra mbya pavë gui òhó yvâ pe ne.
Los escogidos irán al cielo.

Ha'e catu o guèrecó catu.
El sí tiene mucho.

Mirï'eÿngatú.
Muy, mucho.

Mirïngatú amö pa'e.
Es mucho.

I marangatu catu o guèrahá.
Llevo muy mucho.

She amotareÿngatú.
Es muy mi enemigo.

Pedro catu òúne, she ndàjúriséne.
No vendré yo sino Pedro.

Catuï.
Buena cantidad.

E rú catuï.
Trae cantidad.

Ore catuï ñöte oro hó.
Algún buen número vamos.

Catu'i.
Moderado.

E rú catu'i.
Trae moderadamente.

A me'ë catu'i i shupe.
Medianamente le dí.

I catu'ihápe A me'ë.
Moderadamente le dí.

E mbo catu'i aipo i me'ëngá.
Modera eso, y dáselo. Quita de eso algo, o pon añadiendo.

A ñe'ëngatu'i i shupe.
She catu'ihápe A ñe'ë i shupe.
A ñëmbòcatu'ìgui ñe'ëngá i shupe.
Habléle con moderación.

Ha'u catu'i.
Moderadamente comí o bebí.

A ñe mbo catu'i caguï guávo.
Héme moderado en beber vino.

O je'u catu'i.
Háse comido, o bebido con moderación.

Ca'a catu'i.
Monte ralo sin maleza por debajo.

She A reco catu'i.
Tengo moderadamente.

Catu al fin del verbo es comparativo.

She A reco catu i shugui.
Yo tengo más que él.

Y i sy catu she y guáva.
El rio mas cercano es donde bebo.

Ài cuaa catu i shugui.
Yo se más que él.

La negación ndicatúi significa no ser bueno, no es lícito.

Na che catùi.
No soy bueno.

Na she catùi catu i japóvo.
No puedo hacerlo, y no tengo aptitud para hacerlo.

She catu nda japoiséne.
Yo sino haré eso.

Heta ava o catu ari.
Hay muchos buenos.

I catu pucu.
El largor es bueno, suficiente, o lo que no es tuerto dél es suficiente de largo.

Ndicatupucùi.
No es bastante el largor lo que es bueno, o derecho del palo & compañía.


Restivo :

Ài cuaa catu.
Lo sé bien.

A mbo catu.
Téngolo por bien. Apruébolo.

O mba'e catucué memë o mboja'ô ja'ô i poriahùvaupé i me'ëngá.
Repartió todos sus bienes a los pobres. 
(o mboja'ô ja'ô : Tupä Kuchuvi Veve cita esta misma iteración. Ver catï )

I porängatú.
Es muy hermoso.

She angapyhy catu.
Me consolé mucho.

Are catu rirë.
Después de largo rato.

Cova'e àgui mava'e catu panga E rèi pota.
Destos cual mas quieres ?

Ambuae catu E rerúamo viñä.
No sino el otro habías de haber traído.

Catu anga paco she rùva she rùva A'e teï ndéve gui tecóvo jepi.
Pues de balde te estoy diciendo siempre : padre mío, padre mio ?


Tupä Kuchuvi Veve :

Marä ramï catu i a.
Pero, ¿ cómo es su fruta ?

Mba'e re catu.
Pero, ¿ porqué ?

A'ègui catu.
Y desde dicho lugar ...

A'e ramï'eÿvy catu.
Pero en caso contrario.

... jety catu ...
... pero en cuantoa batatas ...

A'e va'e catu.
Pero en cuanto a eso.

Mby'a guachu i japy catu'eÿ va'e.
Valos que puede decirse, no tiene límites.

A'e javi catu re E mbo poaca tataendy.
Haz que sobre todos ellos, sin excepción, obren benéficamente las llamas.

Mamöngatú Re äramo jepe.
A pesar de morar tú en un lugar remotísimo.

Re mbo á catu anguä.
Para que tengas éxito en la caza.

Ñëmïngatú'eÿ.
Sin disimulo alguno.

Mbovy catu'eÿ.
Innumerables.

Àpy E mbo catu ñande rôrä i.
Despeja este lugar para levantar nuestra casa.

Catuï.
En cantidad considerable.

O guèrópochy'eÿ va'erä jepe, o guèrópochypá catuï.
Lo que no debiera molestarle -producirle cólera- casi todo le causa enojo, maldad.

Ca'aguý rangué o jopyypá catuï ängy juruà.
De las selvas que debieran pertenecernos se han apoderado, ahora, los paraguayos casi totalmente.


Guasch :

I catu òú.
Puede ser que venga.

Hese'ÿ òicórö, ndo vy'a catùi.
Estando sin él no puede alegrarse.

Jàhá catu.
Vamos pues, vámonos.

Hasy catu.
Un poco enfermo.

A ico catu.
Ando bien.

Re ico catu pa ra'e.
Has conseguido lo que pretendías.

A ico catu ma.
Ya logré lo que deseaba.

Ndòú catùiva.
No viene muchas veces.

Nda'e catùiva.
No es mi costumbre decirlo.

I catu ha i catu'ÿme o japo hicuái.
Lo hacen tanto si es lícito como si no lo es.

I catu jàhá.
Podemos ir.

Ndicatúi E ré còva.
No es bueno que digas esto.

Ñembo'éguasuhápe ndicatúi ñañe mongeta.
En la misa no es bueno hablar.

Nde ne re mömba'éi i shupe, she catu A mo mba'e.
Tú no lo aprecias, pero yo sí.


Ortiz Mayans :

Hasy catu she irü.
Está algo enfermo mi compañero.


Peralta y Ozuna :

She catu A japóne.
Yo sí lo haré.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.