martes, 30 de agosto de 2011

a. r. 5 [àra, arandu.]

Día, tiempo, edad, vez, siglo, claridad, mundo, entendimiento, juicio.- Tupä Kuchuvi Veve dice de arandu ciencia, sabiduria. Guasch dice además de arandu inteligente. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además de arandu docto, instruído. Ortiz Mayans dice además de arandu perspicaz. Peralta y Osuna dicen además de arandu erudito; conocedor del tiempo; meteorólogo; astrónomo. [àra; aracuaa; arypy: tienen sus propias entradas en El Tesoro. Ver además andu.]

She a.
She àra.
Mi día, mi vez.

I àra.
O àra.

A catupyry.
Buen día, y tiempo.

Àra acu.
Tiempo, día caliente.

Àra ai.
Mal tiempo, y día.

A a rasa guìtecóvo.
Paso el tiempo.

Àra asy.
Día, tiempo calamitoso.

Àra aguyjei.
Día, tiempo oportuno.

Àra amändá yvi jára.
Lluvioso.

Àra amängý jára.
Lo mismo.

Àra amäneÿ.
Tiempo que no llueve.

Àra acu'i catu.
Àra tinïngatú.
Seco.

Àra-amboaèpe.
En otro tiempo.

Àra apu'a.
Mundo redondo.

Àra-apu'àhá.
Redondez del mundo.

Àra o ata.
Àra o guata.
Falta tiempo.

Àra atu.
Día, tiempo corto, breve.

Àra cängatú.
Tiempo seco.

Àra apypáva.
Àracañÿ.
Día del juicio.

Kiègui àracañÿmbápe.
Co àraguivé àracañÿ vahëmbápevé.
De aquí al día del juicio.

She àra cañÿ ishugui.
Olvideme de él.

She àra cañÿ.
He perdido el juicio, o la cuenta del tiempo.

She a cañÿ guìtecóvo.
Ando sin juicio.

Na she àracañÿmi.
No he perdido el juicio.

A mbo àra cañÿ.
Aturdíle.

She möàracañÿtorýva.
She àra cañÿ she rorývamo.
Ando loco de contento.

She apihagué she mo a cañÿ.
Aturdióme el golpe.

A ñe mo a cañÿ guìäma Tupä rembiapo rehe guìjèesàrecóvo.
Pierdo el juicio en la consideración de las cosas divinas.

Mba'e poro mondýi àra cañÿ renonde guára, na i mombe'upýra ruguái.
No son decibles las cosas espantosas que han de preceder al día del juicio.

Àra catupyry.
Buen tiempo.

Àra co'ë já.
En amaneciendo.

Àra òjá.
Abre el día.

Àra co'ëmamo.
En amaneciendo.

Àra säingatú.
Alegre tiempo.

A mösäingatú àra.
Paso el tiempo bien alegremente.

She àra A mo asäi teï toryvapypé.
Paso mi vida en placeres.

Àra so'o guáva.
Tiempo de carne.
[guá comer, devorar; según Tupä Kuchuvi Veve.]

Àra so'o guáveÿ.
Tiempo no de carne.

Àra sajùvi.
Àra sayjùvi.
Día turbio.

She àra sayju.
She àra saju.
Estoy amodorrido.

She mbo sayju àra.
El tiempo me tiene amodorrido.

Àra esäingatú.
Día alegre.

Àra henöimbýra.
Àra ha'ängimbýra.
Àra cuaahávavý.
Plazo, día señalado.

Àra i mo mbohapy.
Àra mbohapy.
Àra mbohapyháva.
Añadido. El tercero día.

Àra já.
Àra já catu.
Àra já etei.
Todo el día, siempre.

Àra japùra.
Tiempo mentiroso.

Àra jo akycue.
Àra upi.
Àra ruri.
Àra ehe hevé.
Días continuados, tiempo continuado.

Àra jecoacu.
Día de ayuno.

Àra jecuaa.
Día claro.

Àra jere.
La redondez del mundo.

Àra jo pyru pyru.
Àra amö amö.
Àra ño pa'ü pa'ü.
Días interpolados.

Àra marä tecuáva.
Àra poravyky rerecuáva.
Día de trabajo.

Àra manöháva.
Àra te'örúháva.
Àra te'övahëmbáva.
Día de la muerte.

Àra marä tecuaveÿma.
Arete.
Día de fiesta.

Àra mba'e ñëmoñängatuháva.
Año, tiempo fértil.

Àra mba'ètÿmbáva.
Tiempo de sementera.

Mba'e àrapypé ase o ñëmü i tÿmi ra'e ?
En qué tiempo se suele sembrar ?
[ mbaé árapypé ace oñemiu tÿmiraé?]
[En el Vocabulario Montoya trae una frase muy similar:
 ¿ A qué tiempo del año se suele sembrar ?
Mba'e àrapypé amï ase mba'e i tÿmi ?
Ami está enlistado y significa: costumbre, suelo, solía.
"oñemiü" puede ser: o ñe ami, o: o ñëmü ? ]

Àra mboja'ôcáva.
Hora del día.

Àra mboja'ôca mocöipypé cuarasy rui i.
Son las dos.

Àra panë.
Día aciago.

Àra papa.
Día final.

Àra poravykyhá.
Día de labor.

Àramové.
De día, con sol.

Àramo pytünamové.
De día y de noche.

Àramo.
De día, siendo de día en el día.

Àra ñavö.
Àra javi.
Àra ñaviö.
Àra ñaviä.
Àra memë.
Todos los días.

Àra ñande recocuéra ri jerureháva.
Día de la cuenta.

Àra ñëmoñängypý.
Cuando se formó el mundo.

Àra ñe mo porombucu.
Dilatarse el tiempo.

Àra o jeréne.
Trocarse han los tiempos.

Àra ory catu.
Día alegre.

Àra o puca.
Abre el tiempo.

Ara òcuávymä.
Pasose el tiempo.

Àra papáva.
Àra apypáva.
Fin del mundo.

Àra pa'ü.
Intervalo del tiempo.

Àra peteï ha'e amboaèmbytèrupi.
Àra peteï ha'e amboaèhaguèrupi.
Día y medio.

Àra pytü.
Tiempo obscuro.

Àra poro mo pinï.
Tiempo, mundo engañoso.

Àra pucu.
Verano  y día largo.

Aracuaa.
Entendimiento, capacidad, domar.

She aracuaa.
Tengo entendimiento.

I jaracuaa cavaju.
Está domado el caballo.

Na she aracuaàvi.
No sé los días.

Aracuaavÿmbápe.
Sin juicio, sin acuerdo.

I jaracuaapára.
Hábil.

A mbo aracuaa.
Corregir hombres, enseñar y domar bestias.

O mbo'érirë i jaracuaa va'e.
O acárirë i jaracuaa va'e.
Corregido, enmendado.

Nde aracuaa te ke ñandu.
Ten juicio.

I jaracuaa A mbojehu.
Habilitarlo.

She aracuaavý.
Volver en sí.

A mbòaracuaavý.
Hacerlo volver en sí.

Àra ro'y.
Tiempo de frío.

Àra tecóasýrerecuára.
Tiempo enfermo y calamitoso.

Àra timbo.
Tiempo nublado.

Arypy.
Àra i jypy va'e.
El primer día o tiempo de los siglos.

Àra she hóháva no vahëmi.
No ha llegado el tiempo de mi partida.

Nde'i àra rangë.
Deja que llegue el tiempo y ocasión.

Nde'i àra shéve.
Aún no tengo edad.

O vahë ymä she àra shéve.
Y allegó mi vez, mi día, mi plazo.

She àravý o vahë shéve.
Llegó mi día señalado.

Irundy àravý òïmé ñande jecoacuhaguäma.
Cuatro tiempos hay para ayunar.

E jèí ýi àragui.
Apártate de la luz.

Àra ndo i kiéi she cotýpe.
Ndo i typypéi àra she cotýpe.
No entra luz, o claridad en mi aposento.

E mbo àra catu shéve E jyjýita.
Apártate, hazme luz.

E mbo ytypype àra she cotýpe.
Idem.

I cavacua àra ñande hegui.
Corriendo se nos pasa el tiempo.

O ñe mo ymä ase àra anduveÿ òcuápa.
Envejecese el hombre sin sentir.

A i poru catu àra.
Uso bien del tiempo.

Arandu.
Entendimiento, juicio.

I arandu ymä she ra'y.
Ya tiene juicio mi hijo.

She arandu.
Tengo buena capacidad.

A ñe andu catu mba'e rehe.
Considero bien las cosas.

Arandu-ÿmba'e.
El que no tiene capacidad & compañía.

Mbovy àra pico Ja reco?
Mbovy jasy àra reve pico Ña ï ?
Cuantos son del mes?
[reve con, conjuntamente con; según Tupä Kuchuvi Veve. reve no tiene entrada en El Tesoro.]


Restivo :

Cuarenta àra já catu pytü na rive o jecoacu ete. 
Ayunó cuarenta días y cuarenta noches.
[La partícula rive, Restivo aquí la usa pero no la enlista en sus "Partículas". Tampoco El Tesoro le da entrada. Pero Tupä Kuchuvi Veve la define como sencillamente, ociosamente, sin malicia, sin motivo. Calcula que sería una intensificación de rei con la partícula , ver ei 1 [rei]. Sin embargo, la explanación de Tupä Kuchuvi Veve sobre rive, nosotros la colocamos en la entrada ri [ndi, rive].] 

Àra ypyhaguéravé.
Desde el principio del mundo.

She arandúymärirë.
Después que tuve entendimiento.

She arandúcatù'eÿpýpe guá evocói. 
Eso fue antes que tuviese entendimiento.

I teco andu ypy va'e.
El que comienza a tener entendimiento.

She arandu catu.
[Soy] Capaz, entendido.


Tupä Kuchuvi Veve :

Arandu porä o guèno'ä va'e Yvatèguágui.
El que recibe la buena ciencia de los dioses.

Aranduvai.
La ciencia mala, la de los hechiceros rivales.

Paracáo ñe'ëngatú o mo arandu Ñande Ru Pa'ìpy.
El loro de las discretas palabras impartió sabiduría a nuestro Padre Pa'i -revelándole quién había devorado a su madre-.


Guasch :

O ñandúva àra.
[Él] que siente el tiempo: sabio, inteligente.

Arandúca'àtý.
Sabiduría selvática. Y sus figurados: sabiduría del nativo, astucia natural, inteligencia sin cultivo, gramática parda.

I ñarandúca'àtý.
Es listo, la sabe larga, es letrado.

I ñarandúca'àtýva.
Letrado. [El que es letrado en presente.]

Arandúca'àtýpe.
Arandúca'àtýhápe.
Astutamente.

I ñarandúva.
Sabio.

Tecóarandú.
Sabiduría.


Ortiz Mayans :

Arandùatý.
Civilización.

Aranducá.
Arandúryrú.
Cuatiàarandú.
Libro.

Aranduhápe.
Arandúpe.
Sabiamente.

Mo arandu.
Hacer sabio.

Ñe mo arandu.
Hacerse el sabio.


Peralta y Osuna :

I ñaranduvéva.
El más sabio.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.