martes, 28 de agosto de 2012

vo [-vy]

Breve [átono], gerundio, y supino de muchos verbos.- Restivo dice: Los gerundios y supinos son de notable elegancia en esta lengua, se forman del infinitivo con añadir -vo que en las dicciones narigales es mo; esta terminación es la principal y mas general y se puede usar con todos los verbos, exceptuados solamente los irregulares. Tupä Kuchuvi Veve dice vy. Guasch distingue dos campos semánticos: sufijo temporal traducible por  al -con infinitivo-, o por el gerundio castellano. Y sufijo final expletivo y régimen especial de algunos verbos. El doctor Carlos Gatti Battilana, por un lado -siguiendo a Guasch- sufijo que funciona como la "a" [astellana] antes del infinitivo. Y por otro lado -siguiendo a Montoya y Restivo- hace la forma de sitio o posición. Ortiz Mayans funciona como el "para" castellano. Peralta y Osuna, terminación verbal que forma el gerundio presente. [ Ver mo 2.]

A há i jucávo.
Voy a matarle. Véase el arte.

Con este gerundio se hace la forma de sitio, poniendo antes del uno de los recíprocos o, gu. Verbigratia :

O pucùvo.
A lo largo.

O pývo.
De pies.

Guacuàvo.
De punta.
[el nominativo de este "recíproco" es hacua]

Guopytàvo.
Por el cuento.
[el nominativo de este "recíproco" es topyta]

O ajùvo.
De pescuezo.

O acämo.
De cabeza.

O aturïmo.
Por lo corto.

O cu'àvo.
Por la cintura.

O syvàvo.
De frente.

Syvàvo.
Atravesado.

O ývo ho'a yva.
Cayó la fruta con su árbol.

Ojopévo.
En ringlera.
[ojopévo tiene su propia entrada]

O jurùvo.
De boca.

O minïmo.
Por lo pequeño.

O minï minïmo.
Poco a poco.

O pehë pehëmo.
A pedazós.

Opívo.
En cueros.
[opívo tiene su propia entrada]

Opóvo.
De manos.
[opóvo tiene su propia entrada]

O tïmo.
De punta o nariz.

O poti'àvo.
De pechos.

O ykèvo.
De lado.

Guacapèvo.
De barriga.
[el nominativo de este "recíproco" es tacape]

Guevìvo.
De nalgas.
[el nominativo de este "recíproco" es tevi]

Guovàvo.
De rostro.
[el nominativo de este "recíproco" es tova]

Guetévo.
Entero.
[guetévo tiene entrada propia, pero el nominativo del "recíproco" guete es tete que significa cuerpo.]

Las otras terminaciones, en mo, provienen de la pronunciación de nariz. En lugar destos recíprocos, pueden recebir relativos cuando están como pasivos, verbigratia :

O ajùvo A monde.
I jajùvo A monde.
Metilo de cabeza.

Cuando están absolutos no, ut :

O ajùvo òï.
Está por el pescuezo. Aquí está absoluto, y guarda la regla de los recíprocos.


Restivo :

Nde mongetávo A jú.
Vengo para hablarte.

A i pysy i guávo.
Lo tomé y comí.

A raha i shupe i me'ëvo.
Lo llevé y se lo di.

Tupä poròcuáitá marangatu mboajévo, mboajéramo ñöte E re hó yvâ pe ne.
Guardando, o si guardares los mandamientos de Dios irás al cielo.

O ñëmöngaraìvo guembìpysycué Jesu Christo rèroviahá rerecuára.
El que tiene la Fe de Jesu Christo que recibió baptizándose.

I mbo'évo.
Enseñándole, enseñándoles; en enseñarle. en enseñarles.

A há i mbo'évo.
Eo docendi causa.

She cane'ö i mbo'évo.
Defessus sum docendo.

Peteï àra ra'ängáva A mömbá guìporòmbo'évo.
Una hora gasté enseñando, -o en enseñar-. 

Peteï àra ra'ängáva A mömbá  cunumï reta mbo'évo.
Una hora gasté enseñando -o en enseñar- a los muchachos.

Teco marangatu rehe mbya mbo'évo, ase tecóorý jèahosèreteivé yvâ pe hereco ni ne.
Enseñando -o con enseñar- a los hombres la virtud, tendrá el hombre grados mas aventurados de gloria.

She poròmbo'éguìtecóvo.
Estoy enseñando.

She poròmbo'épýpe guìtecóvo.
She poròmbo'épýperamo guìtecóvo.
She poròmbo'éramo guìtecóvo.
Guìporòmbo'évo guìtecóvo.
Estando enseñando.

Los verbos ... que se conjugan por las notas [pronombres para conjugar acciones] A, E re, O, tienen en el gerundio estas notas [pronombres para conjugar acciones] gui-, E, O, para las personas del singular; y para el plural oro exclusivo, Ja, Ña inclusivo, Pe, O; ut del verbo A há yo voy:
Guihóvo.
Yendo yo.
E hóvo.
Yendo tú.
Òhóvo.
Yendo aquel.
Oro hóvo.
Exclusivo, yendo nosotros.
vo.
Inclusivo, yendo nosotros.
Pe hóvo.
Yendo nosotros.
Òhóvo.
Yendo aquellos.

Guihóvo A pytáne.
Si voy me quedaré.

Guìporòmbo'évo A jú.
Vengo a enseñar, o para enseñar.

Poròmbo'éharéra A jú.
Vengo de enseñar.

Cunumï mbo'éharéra A jú.
Vengo de enseñar a los muchachos.

Cunumï mbo'éharängué ra A jú.
Había de haber enseñado y no los enseñó.

Poròmbo'éharäma A jú.
Vengo a ser maestro.

Poròmbo'éhaguäma ri A jú.
Para enseñar.

E hóvo E re carúne.
Si vas comerás.

Òhóvo o manöne.
Si él  vá murirá.

Los usan tal qual vez con las notas [los pronombres para conjugar acciones] del verbo y dicen :
A manövo
por
Guimanövo.
Muriendo yo.

A há guìjèjyvàcutûvo.
A há she jyva cutûvo.
Voy a sangrarme.

Guihóvo'eÿ.
Guihóveÿ.
No yendo yo.

"A há", ha'e ei shupe, na guihóvo ruguai jepe.
"A há", ha'e ei shupe, guihóveÿmo jepe.
"Voy", le dije de balde, y no fui.

She àra guetevo A mba'e apo guìtecóvo, ha'e nde E re ñembosarái ñöte E icovo.
Yo estoy trabajando todo el día, y tu estás jugando.

Jesu Christo curusupýpe òï va'e ra'ängá rehe guìma'ëvo guìtecóvo A je py'a mbo asy she angaipapaguéra rehe.
Jesu Christo curusupýpe òï va'e ra'ängá rehe she ma'ëramo guìtecóvo A je py'a mbo asy she angaipapaguéra rehe.
Estando mirando una imagen de N. S,  clavado en la cruz, me arrepentí de mis pecados.
 


Guasch :

Òsëvo.
Al salir.

O japo potávo.
Queriéndolo hacer.

A jú jevycuévo.
A la vuelta.

Jasy òikécuévo.
Al ponerse la luna.

Cuarahy òsënguévo.
Al salir el sol.

A hasacuévo.
Al pasar, de paso, cuando pase.

O jùhú'ÿvo o jevy.
Al no encontrarlo, retrocedió.

O pytáne nde rèróhorývo.
Se quedará para complacerte.

A jepocuaa A mbopúvo mbaraca.
Estoy acostumbrado a tocar la guitarra.

Nda i catùi òï'ÿvo.
No puede dejar de existir.

Nda she py'ài A kirirïvo.
No me sufre el corazón callar.

Ndo hupytýi o hasávo.
No consiguió pasar.


Gatti Battilana :

A há A jucávo.
Voy a matarle.

O pucùvo.
A lo largo.

Ovapývo.
Boca abajo.


Ortiz Mayans :

Òsëvo ha'e.
Saliendo él.

Òú nde reshâvo.
Viene para verte.


Peralta y Osuna :

I poshy òúvo.
Viene enojado.

A há A kévo.
Voy a dormir.

No hay comentarios:

Publicar un comentario

Nota: solo los miembros de este blog pueden publicar comentarios.