miércoles, 22 de febrero de 2012

pói (jo pói)

Compuesto de po mano, ói suelto.- Restivo dice dar de comer. Tupä Kuchuvi Veve dice jo pói convidarpescar. Guasch dice jo pói regalo, obsequioregalar. Ortiz Mayans dice jo pói ayudarse mutuamente, regalarse recíprocamente. Peralta y Osuna dicen jo pói obsequio o regalo recíproco.

A jo pói.
Doyle de comer, y otras cosas.

- ta; - tára.

She pói.
Diéronme algo.

Oro jo pói.
Dámonos cosas, o convidámonos a comer.

A pindapói.
Pescar.
[Ver la entrada pinda.]

She pói'eÿramo A jú.
No ha habido quien me convide.

She póiamo pa'e.
Habianme de convidar.

She póitaguéra A mboja'ô.
Repartí lo que me dieron.

Na she pói aguyjei.
Dióme mala porción o parte.
[aguyje y aguyjei tienen sus propias y respectivas entradas]

Ndìpóitávi ahë.
A éste no le han dado parte.

Ndìpóiséri.
No es liberal en dar.

O je pói catu shéve.
Es liberal conmigo.


Restivo :

A jo pói.
Dar de comer.

A mbo'úpágué págué tembi'u i póita.
Le dí muchos potajes.

Ndi poròpóiséri.
Mezquina comida.



Tupä Kuchuvi Veve :

Guymba'i o jo pói mbeju pirèpy.
Alimentó a su animal doméstico con costra de torta de maíz.

Òó pira jòpóivy.
Fue a pescar -a convidar, dar de comer a los peces-.


Guasch

Pèva jòpóimírö A rú ndéve.
Esto te traigo como regalito.

She jo pói kòvape.
Me regaló esto.

Ró jòpóireìta pèvape.
Te lo regalo.

Jòpóimï.
Jòpói'imï.
Regalito.

Jòpóipyré.
Regalo. 

Jòpóihá.
O jòpóiva.
Obsequiador, que regala.

Je jo pói.
Obsequio.

She jo pói manduvi sàguasùpe.
Me regala maní bien granado.
(Ver la entrada sa.)

Mba'e pa Ja jo jòpóita.
¿Qué nos vamos a regalar en mutuo agradecimiento?


Ortiz Mayans :

Ró jo pói.
Regalarse mutuamente.

po'i

Delgado. Vide po 2.- Restivo dice cosa delgada como hilo, palo & compañía. Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch hace una ilustración: delgado como cilindro, po'i; delgado como tela, pererï. Y dice además estrecho, angosto; enflaquecer, estrecharse. Y el figurado angustiarse. El doctor Carlos Gatti Battilana dice poco grueso, flaco de pocas carnes. Ortiz Mayans ilustra de esta manera, po'i delgadez en cuerpos cilíndricos como alambre, cigarro, etc; y pererï lo delgado en cuerpos planos como el papel. Peralta y Osuna dicen esmirriadofinosutilmenudo. (Ver la entrada pirerï [pererï])

I po'i va'e.
Delgada cosa como hilo, palo & compañía.


Restivo

Hete pucu po'i va'e.
Hombre delgado, cenceño.


Guasch :

Inimbo po'i.
Hilo delgado.

Tape po'i rupi.
Por camino estrecho.

Mitä hetymamï po'i.
Niño de piernecitas delgadas.

A mbo po'i.
Estrechar.

A    ñe  mbo    po'i.
Angustiarse.

She po'i A hávo.
Enflaquecer, enflaquecerse.

Po'ihá.
Angostura.


Ortiz Mayans :

Cuñä po'i.
Mujer delgada.

Pococá po'i.
Bastón delgado.

martes, 21 de febrero de 2012

poi

Soltar. Vide í. r.- Restivo dice  soltarse lo asido. Tupä Kuchuvi Veve dice largar, dejar, abandonar. Guasch dice lanzar, echar, disparar. El doctor Carlos Gatti Battilana dice dejar ir, dar libertad; libertar al que estaba preso; desasir lo que estaba sujeto; cesar, dejar el trabajo o lo empezado; dejar cesante; disparar tiros. Ortiz Mayans dice aflojardisparar con arma de fuegofugarse. Peralta y Osuna dicen licenciar, dar de bajadespedir, separar; librar.


Restivo :

O poi shugui.
Soltarse lo asido.


Tupä Kuchuvi Veve :

Je poi.
Tirarse, arrojarse.


Guasch :

A poígui.
Soltar.

A je poi.
Soltarse.

E poi jaguàgui.
Suelta el perro.

E poi she hegui.
Suéltame.

Ani Re poi she pògui.
No me sueltes de tu mano.

O poi she rendàgui.
Soltó mi caballo.

Mba'e rehe pa Re poi nde jaguàgui.
¿Porqué soltaste a tu perro?

To jera'ÿ ke na, To jèpoi'ÿ na.
Vea que no se suelte.

O poi pýgui.
Echó a andar.

O poi ma shugui.
Ya le despidió.

Yvytu rehe A poi she purahéi.
Lanzo al viento mi canción.

Mycurë o poi hyacuägui.
La comadreja echa olor.


Ortiz Mayans :

E poi pe jagua.
Suelta ese perro.

pohýi, mbohýi [poýi]

Cosa pesada, cargosa, autoridad, peso, enfado.- Restivo dice que pohýi es partícula de encarecimiento. Tupä Kuchuvi Veve dice poýi pesadograve. Guasch dice gravoso, molesto, pesadumbroso. Ortiz Mayans dice lerdofastidioso, cargosoonerosotener peso, pesar. Peralta y Osuna dicen además serio; comprometedor. (mbohýi tiene su propia entrada)

She pohýi.
Soy pesado.

I pohýi.
O pohýi.

Nda she pohýi.
No soy pesado.

She ñe'ë i pohýi i shupe she reroviareÿmamo.
Parecióle cosa pesada, y no hacedera la que le dije.

Heco pohýi shéve.
Es me enfadoso.

Na she reco pohýi i shupe.
No le soy cargoso, o enfadoso.

A reco pohýi she rôpe.
Téngolo en mi casa con pena mía.

I pohýi shéve, àra já she aca.
Pesadamente llevo que me riñan siempre.

I pohýi jepe shéve àra já she jecoacu, ha'e Tupä rehe i pohýi säi she hegui.
Aunque me es penoso ayunar cada día, el amor de Dios me quita la pesadumbre.

She reco i pohýi co'yte.
Ya tengo asiento, no soy liviano, y tengo autoridad.

Ndi pohýi heco.
No tiene autoridad, o asiento.

She ñe'ë pohýi mbyaupé.
Tienen peso, o autoridad mis palabras entre la gente.

Ore reco i pohýi catu.
Nuestro gobierno, o modo de vida tiene peso y autoridad.

A mbòvohýi.
Cargarle.
[Ver la entrada vohýi. t.]

- ta; - vo; - hára.

She mbòvohýi ai ai.
Apesgóme. [El desusado apesgar, según la Real Academia Española, significa hacer peso o agobiar a alguienponerse muy pesado.]

A ñëmbòvohýi.
Yo me cargo.

She änga o vohýi angaipavapypé.
Tengo el alma cargada con pecados.

Ndi pohýi e he'i.
Díjolo simplemente sin eficacia.

Vide vohýi.


Restivo :

O ñe'ëpohýicatupypé, o i py'a mbo aguyje Tupäteèupèguáramo i moingóvo.
Con sus palabras de mucho peso y autoridad & compañía.

I japu pohýi.
Mucho miente.

Mba'e pohýi.
Pesada cosa. 

O ñe'ëpohýipypé o möngyre'ÿ.
Con palabras de mucho peso les alentó.

I pohýi.
Pesar, tener peso.

I pohýi ete.
Es muy pesado.


Tupä Kuchuvi Veve :

Ñande ra'ychy i memby jaúramo, ñande Ña mba'apo poy poy'eÿ va'erä.
Cuando nuestra esposa dá a luz, nosotros no debemos realizar trabajos pesados.

Teco avýramo i moatyrömbý'eÿ, a'e va'e ñande reco i poýivé va'e òï.
En cuanto al homicidio, no admite de componendas, es el delito más grave que existe.


Guasch

Ani nde pohýi tapishandivé.
No seas molesto a tus hermanos.

Àra pytu pohýi.
La pesadez del aire.

She acä pohýi.
Siento pesadez.

A heshâ i pohýicué.
Pesar, peso.

Mbo pohýi.
Hacer pesar.

Pohýi rasa.
Pesar, tener mucho peso.


Ortiz Mayans :

I pohýiva.
Que es pesado.

I pohýi co ita.
Pesa esta piedra.

Pohýicué.
Peso; resultado de la gravedad sobre una cosa.

Pohýivé.
Inclinarse hacia un lado por acción del peso.

Py'a pohýi.
Pesadez de estómago.

Pohýihápe.
Pesadamente.


Peralta y Osuna :

She reco pohýi shupe.
Le soy pesado.

pohu [pou]

Visitar. Vide hú. v.- Restivo idem Montoya. Tupä Kuchuvi Veve dice pou. (El Tesoro tiene también la entrada jehu hallar  la cual es la única palabra -junto a jòhú- de este complejo terminológico que ha llegado al guaraní paraguayo contemporáneo. pou sería entonces, un caso más de la vigencia peculiar anotada en la entrada yvapa'a, pues pohu, pou visitar existen solamente en Montoya, Restivo y Tupä Kuchuvi Veve.)


Restivo :

A i pohu.
Visitar. Y dejan a veces el po, ut:

A há i húpe.
Voy a visitarle.

A pohu.
A pohu gui tecóvo.
Sin relativa ( i ) dice: ando visitando ya a uno, ya a otro.

(La relativa como dice aquí Restivo es el objeto directo hacia el cual va el pronombre en su transición para conjugarse en un verbo. En este ejemplo sin la relativa, Restivo refiere mejor la cualidad de visitador erga omnes sin explicitar un objeto directo:

A pohu.
Ando visitando.

 A       i        pohu.
Yo     lo      visito.)


Tupä Kuchuvi Veve :

Che pouá i òúmavy A mbo guapy.
Habiendo venido mi visitante, le dí asiento.

pohe, mbohe (pohéi) [mboe, mboepá.]

Estar con otro en un lecho.- Restivo parecería decir el binomio pohe, pohéi acostarse juntos.  Tupä Kuchuvi Veve dice el binomio mboe, mboepá orgasmo en ambos sexos. Guasch dice pohéi concubio, dormición con otro. El doctor Carlos Gatti Battilana dice pohéi junto, al ladoen general se refiere sólo a junto, al lado en la cama, aunque no siempre. Ortiz Mayans dice pohéi juntamente, a un mismo lado, y en lecho común. Peralta y Osuna dicen pohéi acostado junto a otra u otras personas en una misma cama. (mbohe y mboe serían otros casos más de la vigencia peculiar anotada en la entrada yvapa'a, pues solo existen en Montoya y Tupä Kuchuvi Veve.)

A pohe.
Acuéstome con él.

She pohe A reco.
Estoy acostado con él.

She pohe nda recói.
Estoy solo acostado.

I pohe she rui.
Estoy acostado con él.

O pohe she rerecóni.
Tiéneme acostado consigo.

A jo pohe hese.
Acuéstome con él.

A mbo jo pohe.
Hacer que se acueste con él.

Pe jo pohe.
Acostaos juntos.

Nda jòpohéi.
Estoy acostado solo.

Ndi póri she jòpohehaguäma.
No tengo con quien acostarme.

Na she möjòpohéiri.
No hay quien se acueste conmigo.
[Aquí parecería decir pohéi.]

Ndi jòpohépotári ava amö she ri.
Nadie me convida con su cama.

Oro ño pyndecua oro jòpohévo.
Echamonos pies con cabeza.

Oro jo pohe oro ñenö.
Acostámonos juntos.


Restivo

I pohe A ñenö.
Acostarse juntos.

She pohéi nda recói.
Estoy solo acostado.


Guasch :

Mitä mishï òké i sy pohéi.
El nene duerme con su madre.

Ani ke Re ké avavé pohéi.
No te acuestes con otro.

Ndòkéi avavé i pohéi.
No duerme con nadie.

Nda she rupàigui òkéta nde pohéi.
Por no tener yo cama, dormirá en tu compañía.

Jo pohéi.
Concúbito,


Gatti Battilana :

Ta guapy nde pohéi.
Me sentaré a tu lado.

O ñenöta nde pohéi.
Se va a acostar a tu lado.

Ortiz Mayans :

Nde re kévéi nde sy pohéipe.
No duermes más con tu madre. Ha dejado de ser un bebé.

O jo pohéi o ñenö.
Uno y otro se acuestan juntamente y a un mismo lado.


Peralta y Osuna :

A ñenöta nde pohéi.
Me acostaré a tu lado.

pohanö [poanö] ["De las oraciones Dependientes" según Restivo.]

Curar. Vide pohäng.- Restivo, curar los enfermos. Tupä Kuchuvi Veve, poanö medicinar. Guasch dice pohanö remediar, enmendar, corregir; curar por paje o hechizo; empayenar, hechizar. El doctor Carlos Gatti Battilana, tratar, aplicar al enfermo los remedios correspondientes a su enfermedadsanar las dolencias o pasiones del alma. Y los figurados corregir, enmendar aplicando castigo. Ortiz Mayans, el figurado propinar. Peralta y Osuna dicen además sanarembrujarcurar las dolencias del alma. [Para las Partículas Afirmativas ver raco, shanico, ami.]


Restivo :

A i pohanö shupe.
Mohä A me'ë shupe.
Curar los enfermos.
[mohäng tiene su propia entrada]

Poròpohanöhá.
Enfermero.

Ase änga pohängeté, mohängeté nanga ase ñëmombe'u catuhá.
El remedio verdadero de la cura del alma es una buena confesión.

De las Oraciones Dependientes.
En estas oraciones
es mas difícil para los principiantes
el saber,
en que lugar se ha de poner la partícula afirmativa,
pues
a veces se ha de poner después del nombre 
o verbo
o adverbio
o del ultra caso,
por donde empezare, de la misma manera,
como queda dicho en la regla antecedente de la oración absoluta
[ver las entradas raco, shanico, ami.]
y muchas veces al fin de la primera proposición
y si fuera de las dependientes compuestas de dos o tres oraciones al fin de la segunda
y no raras veces al fin de la tercera
para lo cual digo
lo primero que en la oración dependiente
si empezare
por el nombre agente
o pronombre
o verbo
o adverbio
o por el ultra caso de la manera,
se ha de guardar la misma regla que dimos para la oración absoluta,
en la cual
se pone la partícula afirmativa después del nombre
o verbo
por donde empezare.

Por nombre:
poròpohanöhá raco mohä tetirö hasy va'e rehe i porúteïrirë, hasy pòreroviareÿ reshâvo, i cuerái, i pòejávo co'yte
el médico después de haber usado en vano sus medicamentos con el enfermo, viendo la rebeldía de su enfermedad, se enfada y lo deja.
Por pronombre:
peë raco Pe ñamotareÿ amö ari Pe jepýcaguä mombeguávo, A jòcáreteí te nishe she ñe moyrö ryrùapö mburu rehe guìtecóvone ra, Pe jé [Bandini]
vosotros queriendo decir, que os habéis de vengar de algún vuestro enemigo, decís: quebrantaré finalmente el vaso lleno de mi enojo contra el maldito.
Y en las confesiones muchas veces comienzan los Indios
she raco
y luego prosiguen a decir lo que han hecho;
pondré una [un caso real] de las niñas:
she naco she sy she nupärirëramo jepe, Te re hó Tupäôpe i jágué na mboajéi
yo aunque mi madre me haya azotado, no cumplí lo que ella me dijo que fuese a la Iglesia.
Por verbo:
o mboaje ymä raco ñande jára, she manö rirë àra mbohapyhávapýpe A icovéjevýne òjágué [Bandini]
cumplió ya nuestro señor lo que dijo, que después de muerto había de resucitar al terzer día.
Por adverbio:
cuehe aretèambuaèpýpe raco mba'e amö ñëmombe'ú rehe guá peëme i mbòjecuaávo, na mömbái she remïmombe'úrängué [Nicolás Yapuguáy]
los días pasados en la otra fiesta explicándoos alguna cosa tocante a la confesión, no acabé lo que había que decir o había de haber dicho.
Por ultra caso:
angaipa ñëmombe'úcatúhagué rehe jepe te ni'ä ase o manörirë, tecóasý jèahosèreteí purgatoriope guá o i porara are catu òïnane [Nicolas Yapuguáy]
aun por los pecados bien confesados ha de padecer el hombre por largo tiempo las penas excesivas del purgatorio &c.

Hasta aquí no hay dificultad,
porque esta regla es común
así
para las oraciones absolutas
como
para las dependientes,
la maior difficultad consiste en saber
quando la oración dependiente empieza
por una
o dos
o más proposiciones enteras,
después de las cuales se ha de colocar la partícula afirmativa.
No hablo aquí de los participios,
porque
aunque se pongan antes del participio los casos que pide su verbo del cual se forma,
todos pasan por un nombre, pues lo mesmo es:
poròpohanöháva raco
que
hasy va'e pohanöhá
hasy va'e rehe ñangarecohá
&c.

Para saber pues en las oraciones dependientes,
si la partícula se ha de poner
después
de la primera
o segunda proposición,
se ha de mirar,
en donde está la fuerza de lo que asevera,
y hallaremos
que
si la primera proposición acabare con algún gerundio
o tiempo del subjuntivo,
o con oración de tiempo pretérito,
no empezando por su nombre agente,
porque lo ha nombrado antes,
o lo dirá después,
la partícula se ha de poner al fin de esa proposición primera,
E.G:
I ky'àcué shugui i mbòsyrýpotávo raco guguy marangatu tecatu ai o mombuca rayhuveÿ anga i jahuhávamo
I ky'àcué shugui i mbòsyrýpotáhápe raco guguy marangatu tecatu ai o mombuca rayhuveÿ anga i jahuhávamo
queriendo limpiarlos de sus manchas derramó su mesma sangre sin amarla o liberalmente por su baño;
àra o guerúpotáramo raco cúi cuarahy, ndo jèsapy'ái guembìpé guasu möahäihaguä rehe òicóvo [Nicolás Yapuguáy]
queriendo el sol traer el día, no se apresura a esparcir sus rayos;
[ahäi dice Restivo, y Montoya asäi espaciar; así como Restivo dice cuarahy, y Montoya cuarasy sol.]
co yvýpe guá reta teco marangatu àgui i jèpe'áhaguéravé anga raco Tupä ñande jára o ñe mo angata etei o ñe'ëpýpe i mbòapysàpúharä shupe i  mbouhaguä rehe òicóvo
desde que los hombres se apartaron de la virtud, tuvo Dios mucho cuidado de enviarles predicadores;
ñande jára áhagué rehe mburuvisha momorandu rirë te nuguï jasýtatá henonderä nderängotý o ata òicóvo
después de haber avisado a los reyes el nacimiento de N.S. esa estrella anduvo caminando por delante de ellos &c.

Si se mira bien esta regla
no es otra distinta de la antecedente,
porque
estos ejemplos que se han puesto son oraciones que empiezan por el verbo,
a quien van por delante los casos que él pide de la manera que dije arriba del nombre participio.

Si las susodichas oraciones empezaran por su nombre agente
o pronombre relativo,
por haberlo nombrado la oración antecedente,
en tal caso
la partícula se ha de poner después de él,
desta manera:
cuarahy raco àra o guerúpotáramo, ndo jèsapy'ái &c.,
guï jasýtatá raco ñande jára áhagué rehe mburuvisha momorandu rirë, henonderä &c.
y si en la oración antecedente ha nombrado a Jesu Christo y quiere después usar el pronombre relativo, ha de decir:
ha'e raco i ky'àcué shugui i mbòsyrýpotávo, guguy
&.

Todas las veces
que
en la oración dependiente se refiere alguna determinación
o algún dicho
o hecho de otro
o suyo,
es claro que la partícula se ha de poder después del verbo
A é
decir
[Yo digo]
puesto en gerundio
o sin él,
esté en donde estuviere al fin de la primera o segunda y aún terzera  proposición, porque ahí está la fuerza de lo que asevera,
E.G:
Ta é ke co she rete she mbòtavýpotá potáhára'u rehe guìjepývo co'yte ca, ojávo raco San Ignacio marangatu, òhó tàveÿme [Nicolás Yapuguáy]
deciendo ea véngame yo de este mi cuerpo, que me quiere engañar, fue al desierto;
jahe'ópýpe ñö ñande rïndaguä te nico va'e àra, she é pota potárïramo raco curï, A jocô jocôgi aipo she jávangue [Bandini]
es la que pusimos arriba [ver las entradas de las partículas afirmativas], en que pone la partícula afirmativa después del verbo
A é;
peñeï ke yvy já catu rupi Pe ñe mboja'ô ja'ôvo, she  ñe'ëngué mbyàpavëngatúupé i mbo joapy apývo i mombeguávo Pe icóvo, he'i raco Jesu Christo ñande jára guemimbo'éretàupé i mondóvo araca'e
ea repartidos por todo el mundo y repetid refiriendo a todos los hombres mi palabra, dijo N.S. a sus discípulos antiguamente, cuando los envió.
En los dichos ejemplos
después del
ojávo raco
he'i raco
siempre se sigue otra proposición en que acaba.

Pero
si estuviere el dicho verbo
A é
en el último lugar después de la oración dependiente,
la partícula afirmativa se ha de poner antes,
en donde la pidiere la oración
según las reglas ya dadas,
E.G:
guemimbo'éretà mbyàambuaè mbòtecócuaáhaguä rehe i mondóvo raco ñande jára peñeï Pe je'óita, he'i shupe araca'e
enviando N.S. a sus discípulos a enseñar a los otros hombres, ea andad, les dijo antiguamente
yvâpe i jeupi renonde raco o pýriguaréretá yvy opacatu rupi o ñe'ë marangatu rèróhäihaguä rehe òcuái anga, peñeï Pe je'óita guï mbyàtetirö retä pyvu pyvúvo she ñe'ëngué rèrósapucáita Pe hóvo, ojávo shupe
antes de subir al cielo mandó a sus sequaces él que esparciesen por todo el mundo su palabra, diciéndoles, ea andad recorriendo los pueblos de esas varias naciones predicándoles mi palabra.
****     
  
Guasch :

Pohanömboshypý.
Pohanömboshypyré.
Hechizado.


Gatti Battilana :

Ñe pohanö.
Curarse, tratarse. 


Ortiz Mayans

Ñe i pohanö.
Ñe pohanö.
Cura, curación.

Pohanöhára.
Poròpohanöhára.
Médico, curandero.

Pohanömbý.
Curado. Ligamen: un maleficio supersticioso. 


Peralta y Osuna :

A i pohanö.
Curar.

Teco pohanö.
Corregir.

pohäng, mohäng [poä; pohä.] ("enhechizo")

Medicina, remedio, hechizo.- Restivo dice también el binomio pohäng, mohäng. Tupä Kuchuvi Veve dice el binomio poä, moä medicamento. Guasch dice pohä, mohä. De mohä dice erróneamente que es el vulgar de pohä. El doctor Carlos Gatti Battilana dice cualquiera substancia que puede producir un efecto curativolo que cura, anima o alienta. Y ensaya una etimología del binomio mohä, pohä reanimar. Peralta y Osuna dicen además brebaje. Y también ensayan una etimología mo ä, poä estar en pie, erguido. (mohäng tiene su propia entrada)

A i pohanö.
Yo le curo, y enhechizo.
[pohanö tiene su propia entrada]

- nga; - ngára; - ndáva.
[Parecerían la antigua y regular versión nasal del famoso verbal guaraní , hára, háva y sus cuatro tiempos.]

She pohanö.
Me curo.

Pohanöngára.
Médico o hechicero.

A i pohanö curupa'ypypé.
Enhechizar.
[curupa'y tiene su propia entrada]

A ñe mo pohanö.
Curarse a sí mismo.

A mo pohanö.
Hacer que le curen.

A pohängy'u.
Darle bebedizo.

A je ova pohanö.
Afeitarse.

Tova pohäng.
Afeites.

Mba'e i pohängÿmba'e.
Cosa incurable, sin remedio.

Mba'e i pohämbýreÿ co.
Esto es cosa a que no se ha aplicado medicina.

Ase äng pohängeté Tupärá.
La verdadera cura del alma es la comunión.

A ñëpohängy'u gui jèjucápotávo.
Tomé ponzoña para matarme.

She ñate'ÿ ni pohängi.
No tiene remedio mi pereza.

She nde nupämbotapý ni pohängi.
Sin remedio te he de castigar.

Ñande pohäguäma Iesu Xhristo ñande Jára túri araca'e.
Vino Christo nuestro Señor a remediarnos.

Na she pohanöngári.
No tengo quien me cure.

Na she pohängi.
No me curan, y no tengo cura, o remedio.

She poriahùva ri, na she pohanöngári.
No tengo quien me remedie mi pobreza, o por ser pobre no me curan.

A i poriahu möpohämbotá viñä.
Yo le quería remediar su pobreza.

Ta i pohanö she ca'a.
Dicen por gracia quiero comer después de haber bebido la yerba.
[Frase cien por ciento original del guaraní del siglo XVII.]


Restivo

Pohängá.
Tener remedio.

Poròpohanöhára.
Ñòpohanöhá.
Mohämbijá.
Médico.

Mba'e i pohängeÿ va'e.
Cosa sin remedio.

Ase änga pohängeté ñëmombe'úcatuhá.
La buena confesión es el verdadero remedio del alma.

Pe i pohanö.
Dadle algún remedio, curadle. 

Mohä poshy o me'ë.
Hechizar.

Mohä poshy o me'ë shupe.
Enhechizar.


Tupä Kuchuvi Veve :

Poä reco achy.
Remedio imperfecto, la medicina racional.

Poä piro'y.
Remedios refrescantes.

Poä cachï yapo rupi guá.
Hierba aromática de los bañados. De las verbenáceas. Remedio en caso de menstruación excesiva.

Poä pochy.
El remedio bravo. Una planta. Brunfelsia uniflora. También denominada manaca.

Poä ruvicha.
Árbol reputado catártico.

Jagua poä.
Insectos cuyos cocimientos se administran al perro para que sea buen cazador; me citaron una avispa negra grande que mata tarántulas, otra pequeña amarilla y una hormiga con motes colorados.


Guasch

Pohä rehe guá.
Medicinal.

Pohämanö.
Veneno.

Pohä ñanä.
Remedio de la huerta. Contra malum mortis non est medicament in hortis.
(anä 1 -en esta versión- significa entre otras cosas bosque espeso. pohä ñanä serían los medicamentos que la silvanidad prodiga.)

Pohä ro'ysä.
Remedio refrescante, tisana. 

Jèjucámante i pohä.
El único remedio es matarlo. 

A me'ë pohä poshy.
Hechizar.


Gatti Battilana

Pohä botica.
Aplicase a los medicamentos que expenden las farmacias, en oposición a las que venden las herbolarias.

Pohä ro'ysä.
Hierbas y partes de ciertas plantas como raíces, rizomas, tallos, hojas, etc., de virtudes "refrescantes", es decir que calman, por diuresis ligera, las molestias uretrales o vesicales causadas por la concentración de la orina como la que ocurre en las fiebres, en los días muy calurosos, etc. Infusión, tisana o maceración de esos mismos vegetales.


Ortiz Mayans :

Pohä vai.
Remedio malo, veneno.

Pohä jucahá.
Veneno mortal.

I pohävé'ÿva.
Sin remedio.

poetü [pohetü]

Oler las manos. Vide po 3.- Restivo dice besar las manos aunque se preocupa en aclarar que para esta acción es "mejor" decir A je juru mboja. Guasch idem Restivo. Peralta y Osuna dicen pohetü.


Restivo :

A i poetü.
Le beso la mano.


Peralta y Osuna :

A i pohetü.
Besar la mano.

poeta

Muchas manos. Vide po 3.- 

poepy [la "i" como "objeto directo"]

Retorno. Vide po 3.- Restivo dice agradecer con obrascorrespondencia; retornar, corresponderle por el beneficio recibido. Guasch dice recompensar; dar las gracias; devolver. Peralta y Osuna dicen además agradecer.  (Segunda acepción de la entrada retorno en el diccionario de la Real Academia Española: paga, satisfacción o recompensa del beneficio recibido.)


Restivo :

A i poepy catupyry.
Agradecer con obras, retornar.

A i poepy she rerecócatùhagué.
Corresponderle por el beneficio recibido.

Poepy vai.
Mala correspondencia. 

A mbo asy she rehe Tupä pòrerecuácatùhagué poepývaìhagué.
Pésame de mi mala correspondencia para con Dios.

O i poepy vai.
Correspondió mal.


Guasch :

A i poepy ndéve.
Te doy las gracias.


Peralta y Osuna :

A i poepy.
Dar en retorno.
(poepy es con evidencia una acción transitiva, necesita un objeto directo para cumplirse. Por ello, todas estas oraciones ejemplares vienen con ese verdadero relativo absoluto que es la "i" guaraní, la cual aquí toma toda la dirección referente al objeto directo. Y todavía más, salva incluyendo la ambigüedad o potencia de "confundir" el objeto directo con la persona que debe recibirlo.)

po'ënjô

Sacar dejando algo. Vide po 3.- 

po'ëmiarirö

Mezquindad. Vide po 3.- 

poeja [poheja]

Dejar. Vide po 3.- Restivo idem Montoya. Guasch parecería decir como binomio poejapoheja escaparse de entre las manos. Peralta y Osuna dicen poeja con significado idéntico al que da Guasch.


Restivo :

A i poeja.
Dejé su mano con que me quería agarrar, huíme de él.


Guasch :

Guyramï she poheja.
Se me escapó el pajarito.

po'ëhú

Hallar. Vide po 3.-

po'ëcuámo [po'ëcuávamo]

Destreza. Vide po 3.- Restivo dice po'ëcuávamo mediante, modo; equivale a rehe; y agrega  lo usa mucho Nicolás -Yapuguái-. (po'ëcuámo es una construcción típicamente guaraní, literalmente es cuando metemos la mano con velocidad, y en el contexto del idioma guaraní suena con mucha diligencia. El mejor ejemplo para esta construcción son los jugadores de ajedrez que ya van aprendiendo las avanzadas del juego, y por ello "meten la mano" con la seguridad que como timbre lleva la velocidad misma de la acción de marras. En este sentido hay que ver las frases ejemplares que Montoya las desarrolla en la subentrada po'ëcuámo de la entrada po 3.)


Restivo :

Tupä gracia po'ëcuávamo.
Mediante la gracia de Dios.

po'ë

Meter la mano. Vide po 3.- Restivo y Tupä Kuchuvi Veve idem Montoya. Guasch dice poner la mano. El doctor Carlos Gatti Battilana dice introducir la mano en algún agujero, orificio, líquido, etc. (Hay que seguir la pista de los verbos que en la transición de su conjugación como tales involucran partes del cuerpo humano -una perogrullada delicada porque nos referimos aquí monadalmente, es decir sin transferencia decisiva o principal al mundo objetivo supeditado a la mónada en sí en cuanto a inferir conclusión de la acción que referencia el verbo de marras-, ésta casuística en buen numero no pediría el relativo absoluto "i" para que haga de objeto directo en la proposición que constituye desde su núcleo verbal.)   


Restivo :

A po'ë.
A monde she po.
Meter la mano.


Guasch :

Avati ryrùpe A po'ë.
Poner la mano en la bolsa de maíz.


Gatti Battilana

O  po'ë  ýpe.
Metió la mano en el agua.

A mo po'ë ýpe she po.
Introduje mi mano en agua.

Möpo'ëucá.
Hacer que (otra persona) introduzca la mano.


Ortiz Mayans :

Mbo po'ë.
Hacer meter la mano.


Peralta y Osuna :

Mo po'ë.
Hacer introducir la mano.

pocopy

Duración. Vide pycopy.- El doctor Carlos Gatti Battilana dice que esta palabra es una forma arcaica.

pocohu. v., mbocohu

Compuesto de pocô, hallar. Coger de repente, y en maleficio alcanzar una cosa a otra.- Restivo dice coger a alguno de repente.

Hopa she o pocohúramo.
Turbóse, porque le cogí de repente.

A mbo opa i pocohúramo.
Hícele turbar cogiéndole de repente.

She pocohu o mba'e rehe she mundáramo.
Cogióme con el hurto.

I pocohu.
O pocohu.

A i pocohu she rembireco rehe.
Cogíle con mi mujer.

Oro pocohu co'yte.
Ya te he cogido.

O jòpocohuvé avati.
Alcánzase una cosecha a otra, y tengo maíz nuevo y viejo.

O jòpocohuvé she cô pypiàra.
Tengo raíces en mi chacara del año pasado, y deste.

Ndo jòpocohúvi jepi she remitÿma.
Siempre me falta la comida antes de la cosecha.

O jòpocohuvé mbya.
Vánse alcanzando unos a otros.

A i pocohu japúramo.
Cogíle en mentira. 


Restivo :

She o pocuhúramo hopa.
Por haberle cogido de repente se turbó.

lunes, 20 de febrero de 2012

pocô 2 ["pococa" y demás variantes.]

Estribo. Vide 2.- El original dice pocog. La Real Academia Española dice en la acepción número seis de la entrada estribo apoyo, fundamento. Y en este sentido van las siguientes variantes:  Restivo dice el cuatrinomio mbococa, mbococáva, pococa, pococáva bastón, báculo. Tupä Kuchuvi Veve dice mbocoa pasamanos. Guasch dice pococa cayado. [mbococa tiene su propia entrada en el Tesoro. pocô 2 estribo es un substantivo, homónimo de pocô 1 tocar, que es un verbo. Esta numeración de ambas entradas es incorrecta, pues los homónimos -en esta versión del Tesoro- se enumeran empezando por los substantivos, y terminando siempre con los verbos; salvo este caso -y tal vez hayan otros olvidos mas- de los pocô.]


Restivo :

Guemïmo'ä rehe o jèpocôaìveté va'e.
Cabezudo, testarudo ser en su parecer.

Nde pococa.
Tu bastón.

She pococáva.
Mi báculo.


Ortiz Mayans :

She pococàpe A hupity nde rôga ahoja.
Con mi bastón toco, alcanzo el techo de tu casa.

Nupä pococàpe.
Bastonear.

Pococa apohá.
Bastonero, el que hace bastón.

Pococa ñëmühá.
Que vende bastón.

pocô 1 ["pocoví"]

Tacto. Vide po 3.- (El original dice pocog.) Restivo dice tocar, y los figurados "hurtar" y "ofender". Guasch dice palpar, pulsar. El doctor Carlos Gatti Battilana dice además percibir la dureza, blandura, suavidad, aspereza, etc., de los objetos sensiblesllegar hasta una cosa con la mano sin asirlamover o llevarse una cosa de su sitio. Ortiz Mayans dice tomar el pulso; tentar. Peralta y Osuna dicen tactear. Y dicen que este verbo exige "rehe" como complemento. De hecho se conjuga sin pedir la "i", ese otro relativo absoluto de los guaraníes.


Restivo :

Mba'e o pocôhá reco andupáva.
Sentido del tacto.

A pocô.
Tocar. Lo usan también para "hurtar" y para "ofender".

A pocô she rapisha mba'e rehe.
Hurtar.

Ma ñe'ë Tupä rehe o pocô va'e ai pico o mo së ra'e!
Blasphemavit, dijo palabras injuriosas a Dios.


Guasch :

Ani Re pocô she rehe.
No me toques.

O pocô hese ma ha o mönguerá.
Le tocó y le curó.

Pocoví.
Ratero.


Ortiz Mayans :

Pocô pocô.
Tentar, palpar.

Je pocô pocô.
Idem.

Pocô vevúi.
Tocar suavemente.

Pocoví.
Llámase así al que manosea lo que no es de uno, por lo general, sin autorización. Aplícase al ladronzuelo. 


Peralta y Osuna :

Pocoví.
Toquetear, manía de echar mano a lo ajeno. Tocar lo ajeno sin permiso de su dueño.

pocäng, mocäng (pocä)

No continuada cosa.- Restivo dice pocä raras veces o hacer ralono tupido. Guasch dice pocä ralo, raro, escaso, infrecuente, no común, extraordinario, esporádico. El doctor Carlos Gatti Battilana dice poco. Ortiz Mayans va más hacia una dirección espacial del concepto pocä, ya que para el puesto temporal lo ve mejor a sapy'a. Peralta y Osuna dicen apartado, retirado, separado, raleadoescasear, ralear. (hesapy'a [sapy'a] tiene su propia entrada) 

Ao pocäng.
Lienzo ralo.

A japo pocä pocäng.
Hacer ralo, o raras veces o sin continuar.

A hendu Misa pocä pocäng. 
[pocä pocäng forma iterativa -muy usado también por Tupä Kuchuvi Veve- para expresar con más intensidad la dirección del concepto.]
Oigo Misas raras veces.

A möpocängatú she ñëmombe'u.
Raras veces me confieso.

Na mo pocängi she ñëmombe'u.
Frecuentemente me confieso.

A poravyky pocä pocäng.
Trabajo a remiendos.

Ni pocäng mbotári mbya.
No quiere la gente apartarse unos de otros.

Ore pocängatú.
Somos pocos.

A mombe'u pocä pocäng.
Decir la cosa a remiendos.


Restivo

A ñe mombe'u pocä pocä.
Raras veces me confieso.

Ore pocängatú.
Somos pocos.

A i cuaa pocä pocä.
Lo sé así así.

Òiké pocä pocä Tupäôpe.
Raras veces entra en la Iglesia & compañía.

I a pocä pocä.
Tiene cabello ralo.

A mo pocä pocä hèrovávo.
Los pongo ralos trasplantándolos.

Pe ñe mo pocä pocä.
Poneos ralos.


Guasch :

I pocä.
Escasear.

Hi a pocä.
Da poca fruta.

Àra amä pocä.
Temporada escasa en lluvia.

Co àrajerépe i pocä pe amä.
Este año es escasa, rara la lluvia.


Ortiz Mayans :

Pocäitèreí.
Muy escasamente.

Pocä pocä.
Raramente, en forma escasa.

Ñe mo pocä.
Rarefacción.

Mo pocä.
Rarificar, rarefacer.


Peralta y Osuna :

Caru pocä.
Comer o comida escasa.